wtorek,
Kawaleria polska
Przez lata polska jazda stała na straży Ojczyzny, jej bezpieczeństwa, wolności, niepodległości, suwerenności, swego czasu była najlepszą konnicą na świecie. Od wielu lat nie ma już takiego znaczenia militarnego, wciąż jednak można być dumnym z polskich kawalerzystów.
Korzenie polskiej kawalerii to przyboczny oddział jeźdźców Mieszka I. Najbardziej znane zwycięstwo z udziałem tej formacji to bitwa pod Cedynią. W czasach rządów pierwszych Piastów najważniejszą część drużyny stanowiła jazda ciężka, tzw. pancerni. Pancerny był uzbrojony we włócznię, miecz, topór oraz łuk, jako ochronę stosowano hełm, tarczę i pancerz. Najmniejszy oddział pancernych liczył dziesięciu wojowników, dowodził nimi dziesiętnik. Dziesiątki łączono w setki pod komendą setnika. Nazwa formacji pochodziła od rodzaju zbroi wykonanej z gęstej plecionki z drobnych żelaznych kółek.
„…a ich setka znaczy tyle, co tysiąc innych wojowników”
–– arabski kronikarz Ibrahim ibn Jakub o pancernych.
W późniejszym okresie średniowiecza rolę ciężkiej kawalerii przejęła część pospolitego ruszenia rycerzy feudalnych walcząca w zbrojach wykonanych z płyt metalowych. Zbroja płytowa mogła ważyć do dwudziestu kilogramów, jednak jej ciężar nie był dotkliwie odczuwalny, ponieważ rozkładał się na całe ciało. Płyty w pewnym stopniu ograniczały możliwość ruchów. Najmniejsze jednostki ciężkozbrojnej jazdy rycerskiej liczyły od kilku do kilkunastu żołnierzy i były zwane kopiami. Łączono je w większe oddziały – chorągwie. Istniały cztery typy chorągwi – chorągwie królewskie utrzymywane przez króla Polski, chorągwie rodowe opłacane przez najbogatszych możnowładców, chorągwie zaciężne służące jako najemnicy w zamian za żołd lub łupy, chorągwie ziemskie reprezentujące dany obszar terytorialny ze średnią i drobną szlachtą w składzie dowodzone przez miejscowych przedstawicieli władzy królewskiej. Największym triumfem polskiej jazdy w tym okresie było zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem.
Podczas toczonej z zakonem krzyżackim wojny trzynastoletniej okazało się, że pospolite ruszenie ma małe szanse w walce z żołnierzami zawodowymi, w efekcie uchwalono wysokie podatki na zaciągnięcie najemników. W kolejnych latach w Polsce pojawiły się nowe formacje kawaleryjskie, m.in. wywodzący się z Niemiec uzbrojeni w broń palną rajtarzy i arkebuzerzy. Z roku 1500 pochodzi pierwsza wzmianka o husarzach na polskim żołdzie. Początkowo husaria była lekką jazdą, jednak z czasem stała się najcięższą polską kawalerią. Po wojnie stoczonej przez króla Stefana Batorego z Gdańskiem husaria stała się podstawową jednostką jazdy polskich i litewskich wojsk. Przez wiele lat formacja ta odnosiła spektakularne zwycięstwa, dzięki którym uważano ją za niezwyciężoną. Największe triumfy husarii to zwycięstwa w bitwach Cutrea de Argesz (1600), Kircholmem (1605), Kłuszynem (1610), Chocimiem (1621), Wiedniem (1683).
Po reformach wojskowych króla Władysława IV jazdę polską dzielono na autorament narodowy oraz cudzoziemski. Do autoramentu cudzoziemskiego zaliczali się arkebuzerzy, rajtarzy oraz dragoni, których niektórzy klasyfikowali jako piechotę. Autorament narodowy stanowiła ciężkozbrojna husaria, średniozbrojni pancerni oraz oddziały lekkiej kawalerii w postaci jazdy tatarskiej i wołoskiej. Formacje kawaleryjskie w wojsku polskim uzupełniało pospolite ruszenie oraz Lisowczycy – najemna formacja lekkiej jazdy utrzymująca się z łupów.
Wojska autoramentu narodowego werbowano według systemu zaciągu towarzyskiego, który polegał na wystawieniu listu przypowiedniego dla rotmistrza formującego chorągiew. Dowódca samodzielnie dobierał sobie żołnierzy zwanych towarzyszami. Towarzysz wystawiał poczet składający się z kilkunastu koni oraz kilku żołnierzy zwanych pocztowymi. Żołd wypłacano jedynie towarzyszom, którzy samodzielnie rozliczali się z pocztem. W przypadku wojsk autoramentu cudzoziemskiego stosowano system wolnego bębna polegający na indywidualnym werbowaniu ochotników przez oficera-obersztera. Jednostką organizacyjną był regiment lub szwadron składający się z kompanii. W zaciągu cudzoziemskim stosowano system komend i regulaminów znany z krajów Europy Zachodniej, co ułatwiało służbę żołnierzom zaciągającym się naprzemiennie w armiach różnych państw. Zaciąg narodowy był traktowany priorytetowo, stąd towarzysz autoramentu narodowego nie mógł być dowodzony przez nikogo spośród autoramentu cudzoziemskiego.
Za ostatnie wykorzystanie husarii w konflikcie zbrojnym przyjmuje się rozegraną 19 lipca 1702 roku bitwę pod Kliszowem. W 1775 roku uchwałą Sejmu husarię rozwiązano jako formację bojową, a pozbawione uzbrojenia ochronnego oddziały husarii i pancernych przekształcono w kawalerię narodową. Brygady Kawalerii Narodowej brały udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 oraz w insurekcji kościuszkowskiej. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego jego kawalerię stanowili krakusi, ułani, lansjerzy, kirasjerzy, szaserzy oraz huzarze.
Pod koniec pierwszej wojny światowej Rada Regencyjna ogłosiła przejęcie władzy nad Polską Siłą Zbrojną oraz ustanowiła rotę nowej przysięgi wojskowej. W skład tworzonego Wojska Polskiego wszedł szwadron kawalerii dawnej Polskiej Siły Zbrojnej, który stał się zalążkiem kawalerii II Rzeczypospolitej. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę przystąpiono do wymuszonej koniecznością prowadzenia walk z Ukraińcami i bolszewikami pośpiesznej organizacji jednostek jazdy. W tym okresie kawaleria miała jeszcze duże znaczenie strategiczne. 31 sierpnia 1920 roku pod Komarowem polska 1 Dywizja Jazdy stoczyła zwycięski bój z bolszewicką 1 Armią Konną Siemiona Budionnego, było to największe starcie konnicy w wojnie polsko–bolszewickiej i ostatnia wielka bitwa kawalerii w dziejach Europy. Po obydwu stronach walczyło łącznie 20 tysięcy konnych żołnierzy, osławiona Konarmia Budionnego została rozbita.
Po zakończeniu walk o granice Rzeczpospolitej nastąpiła demobilizacja. Formacje kawalerii podzielono na jazdę niesamodzielną zwaną dywizyjną w postaci dziesięciu pułków strzelców konnych oraz samodzielną składającą się z 27 pułków ułanów, trzech pułków szwoleżerów oraz dziesięciu dywizjonów artylerii konnej, tworzących dziesięć brygad. Wiosną 1924 roku nastąpiła reorganizacja, a obowiązującą nazwę „jazda” zastąpiono terminem „kawaleria”. Powstały cztery dywizje kawalerii, trzy dywizje artylerii konnej oraz pięć samodzielnych brygad kawalerii. W skład dywizji wchodziły trzy dwupułkowe brygady kawalerii, dwa dywizjony artylerii konnej oraz trzy szwadrony grupujące samochody pancerne, łączność i pionierów. Samodzielne brygady kawalerii miały w składzie trzy pułki kawalerii, dywizjon artylerii konnej i szwadron pionierów. W 1924 roku powstał Korpus Ochrony Pogranicza, w jego składzie znalazły się także szwadrony kawalerii.
Kolejna reorganizacja nastąpiła już w 1926 roku, po jej przeprowadzeniu polska kawaleria składała się z jednej dywizji kawalerii oraz dwunastu samodzielnych brygad kawalerii liczących od dwóch do czterech pułków kawalerii. W 1937 roku rozformowano dwupułkowe brygady kawalerii. W efekcie dowództwo 2. Dywizji Kawalerii nie miało podległych jednostek. Po zmianach pozostało jedenaście brygad kawalerii liczących od trzech do czterech pułków. Ich nazwy przyjęto od rejonów stacjonowania, były to Mazowiecka Brygada Kawalerii, Kresowa Brygada Kawalerii, Wileńska Brygada Kawalerii, Suwalska Brygada Kawalerii, Krakowska Brygada Kawalerii, Podolska Brygada Kawalerii, Wielkopolska Brygada Kawalerii, Pomorska Brygada Kawalerii, Nowogródzka Brygada Kawalerii, Wołyńska Brygada Kawalerii oraz Podlaska Brygada Kawalerii. Wiosną 1937 roku rozpoczęto proces przekształcania oddziałów kawalerii w jednostki zmotoryzowane, wyposażano je w motocykle, działa, tankietki i czołgi. Sztandarowym przykładem jest tu 10. Brygada Kawalerii.
Na początku 1939 roku zlikwidowano dowództwo 2. Dywizji Kawalerii. Ze szwadronów będących w składzie różnych jednostek Korpusu Ochrony Pogranicza sformowano 1. Pułk Kawalerii KOP. Rozpoczęto proces motoryzacji 1. Pułku Strzelców Konnych i podporządkowano go dowódcy Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Kilka tygodni przed wybuchem drugiej wojny światowej jednostki pancerno-motorowe w postaci Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej oraz 10. Brygady Kawalerii przeszły pod rozkazy dowódcy Broni Pancernych.
W przeddzień ataku Niemiec na Polskę kawaleria liczyła pięć brygad czteropułkowych oraz sześć brygad trzypułkowych. Typowy pułk składał się z czterech szwadronów liniowych, szwadronu ciężkich karabinów maszynowych, plutonu przeciwpancernego, plutonu kolarzy, plutonu łączności, drużyny pionierów, szwadronu gospodarczego oraz pocztu dowódcy pułku. Szwadron liczył czterech oficerów oraz 109 podoficerów i szeregowych. Do walki spieszano jedynie 68 żołnierzy szwadronu, w efekcie odpowiadał on liczebnością plutonowi piechoty.
W zależności od przydziału polscy kawalerzyści w 1939 roku byli uzbrojeni w karabinki wz. 1929, pistolety Vis wz. 35, karabiny maszynowe Browning wz. 28, lekkie karabiny maszynowe MG 08, ciężkie karabiny maszynowe wz. 1930, karabiny przeciwpancerne Ur 35, granatniki 46 mm wz. 1930 i wz. 1936, moździerze 81 mm wz. 1931, armaty polowe 75 mm wz. 1902/26, 40 mm armaty przeciwlotnicze Bofors wz. 1936, 37 mm armaty przeciwpancerne Bofors wz. 1936. Jako broni białej ułani używali szabli wz. 1934 lub stopniowo wycofywanej od 1930 roku szabli wz. 1921. W skład każdej brygady wchodził dywizjon pancerny dysponujący samochodami pancernymi wz. 1934 oraz czołgami rozpoznawczymi TKS lub TK‑3.
W trakcie działań wojennych w 1939 roku na bazie rozbitych jednostek utworzono w Puszczy Białowieskiej Dywizję Kawalerii „Zaza”, a w Warszawie Zbiorczą Brygadę Kawalerii. Dodatkowo z ośrodków zapasowych Suwalskiej i Podlaskiej Brygady Kawalerii oraz 14. Dywizjonu Artylerii Konnej sformowano Brygadę Rezerwową Kawalerii Wołkowysk.
Podczas kampanii wrześniowej kawalerzyści zapisali wiele chlubnych kart w historii polskiego oręża, najbardziej znane starcia z ich udziałem w roli głównej miały miejsce pod Mokrą, pod Krojantami, w Lasach Królewskich, pod Wólką Węglową, pod Krasnobrodem, pod Husynnem oraz pod Morańcami. Niemiecka propaganda wykorzystała m.in. szarżę pod Krojantami do stworzenia fałszywego mitu o szarżowaniu polskich ułanów na czołgi, był on niestety powielany także w latach PRL.
Doświadczenia z walk na frontach drugiej wojny światowej dowiodły, że kawaleria utraciła skuteczność i znaczenie na rzecz jednostek zmotoryzowanych, na całym świecie rezygnowano z tego typu jednostek. Obecnie w Polsce istnieje reprezentacyjny Szwadron Kawalerii Wojska Polskiego, który jest zakwalifikowany jako oddział rozpoznawczy, jednak pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Jednostka kultywuje tradycje kawalerii II Rzeczpospolitej, reprezentacyjne wyposażenie i umundurowanie jednostki opiera się na regulaminach i instrukcjach kawaleryjskich z końca lat trzydziestych.
