środa,
Centralny Okręg Przemysłowy
Dokładnie 80 lat temu założono Stalową Wolę. Miasto powstało jako flagowa inwestycja w ramach największego przedsięwzięcia przemysłowego II Rzeczypospolitej. W pobliżu wsi Pławo między miasteczkami Nisko i Rozwadów powstały zakłady zbrojeniowe, huta oraz osiedla przyfabryczne tworząc nowy ośrodek miejski. Nazwa Stalowej Woli pochodzi od słów ówczesnego ministra spraw wojskowych.
„…jest to stalowa wola narodu polskiego wybicia się na nowoczesność”
–– generał Tadeusz Kasprzycki o planach budowy COP-u.
W latach trzydziestych w Polsce panowała trudna sytuacja ekonomiczna. Bezpośrednie skutki światowego kryzysu gospodarczego z lat 1929–1933 w Polsce odczuwalne były do roku 1935. Ceny produktów rolnych w latach 1928–1935 spadły średnio o 65%. Aby utrzymać swoje rodziny, rolnicy starali się zwiększyć produkcję. W efekcie zwiększonej podaży artykułów spożywczych i „kryzysowego” wzrostu bezrobocia w miastach ceny artykułów rolnych spadały w zatrważającym tempie. Bieda panująca na wsi odbijała się na przemyśle, chłopi przestawali kupować nawet takie artykuły jak węgiel czy odzież.
W tym trudnym okresie, W październiku 1935 roku, wicepremierem i ministrem skarbu został Eugeniusz Kwiatkowski. Już wcześniej dał się poznać jako uzdolniony menadżer na stanowisku dyrektora technicznego w Państwowej Fabryce Związków Azotowych w Chorzowie, a następnie pełniąc obowiązki ministra przemysłu i handlu w latach 1926–1930. Później był dyrektorem Państwowych Fabryk Związków Azotowych w Chorzowie i Mościcach.
„Przeszedł Kwiatkowski do historii jako twórca Gdyni, ale określenie to znacznie zawęża jego rolę. Polegała ona na ocaleniu i umocnieniu niezależności gospodarczej, bez której Polska nie mogła się ostać jako niepodległe Państwo”
–– Jan Nowak-Jeziorański.
Kwiatkowski zdawał sobie sprawę, że nie ma szans na szybkie zmiany w polskim rolnictwie i postanowił postawić na rozwój infrastruktury oraz zwiększenie zatrudnienia w przemyśle. Wraz z Pawłem Kosieradzkim i Władysławem Kosieradzkim opracował czteroletni plan inwestycyjny. Pierwotne zamiary były bardzo ambitne – inwestycje miały być realizowane na terenie całego kraju. W zderzeniu z rzeczywistością – niewystarczającymi środkami i wieloma innymi problemami, plan okazał się niewykonalny i musiał ulec modyfikacji.
W rozporządzeniu o ulgach inwestycyjnych z 22 marca 1928 roku określono granice tzw. rejonu bezpieczeństwa. Nazwa rejon bezpieczeństwa (inaczej trójkąt bezpieczeństwa) powstała w początkach istnienia odrodzonego państwa polskiego i oznaczała obszar będący poza zasięgiem lotnictwa niemieckiego i sowieckiego. Wobec postępu technicznego i wzrostu zasięgu samolotów nie było to aktualne w latach trzydziestych, jednak sama nazwa przetrwała. W rejonie bezpieczeństwa planowano lokować strategiczne zakłady przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego. Kwiatkowski postanowił zawęzić swój plan inwestycyjny do tego regionu.
W Biurze Planowania przy Gabinecie Ministra Skarbu powstała nazwa Centralny Okręg Przemysłowy (COP). Inwestycje w COP stanowiły swoistą kontynuację projektów realizowanych przez władze wojskowe od 1922 roku. Współpraca pomiędzy Ministrem Skarbu a Ministerstwem Spraw Wojskowych nie przebiegała idealnie, jednak udało się ruszyć z budową okręgu przemysłowego.
Mimo okrojonego planu liczba inwestycji w latach 1937–1939 była imponująca. Z uwagi na wybuch wojny nie wszystkie zostały ukończone. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937–1939 około 60% wydatków inwestycyjnych państwa. Poniżej wymieniono jedynie największe inwestycje.
- Pod Rozwadowem powstały zakłady zbrojeniowe, huta oraz osiedla przyfabryczne tworząc nowy ośrodek miejski pod nazwą Stalowa Wola.
- Zbudowano fabrykę kauczuku syntetycznego, fabrykę opon (Fabryka Gum Jezdnych „Stomil”) oraz wytwórnię farb w Dębicy.
- W Mielcu powstały Państwowe Zakłady Lotnicze.
- W Niedomicach pod Tarnowem otwarto fabrykę celulozy do produkcji prochu.
- W Rzeszowie wybudowano fabrykę obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego (filię poznańskich Zakładów Cegielskiego – Zelmer) oraz fabrykę silników lotniczych Państwowych Zakładów Lotniczych (powojenne WSK PZL Rzeszów).
- W Dębie powstałą Wytwórnia Amunicji Nr 3 (dzisiejszy Dezamet w Nowej Dębie).
- Rozbudowano Państwową Fabrykę Broni w Radomiu oraz fabrykę broni w Starachowicach.
- Zmodernizowano Państwową Wytwórnię Prochu w Pionkach (powojenne zakłady i wytwórnia fonograficzna Pronit).
- W Lublinie zmodernizowano fabrykę samolotów oraz przygotowano budowę fabryki samochodów ciężarowych (na tej bazie powstała fabryka po wojnie).
- W Tarnobrzegu rozpoczęto budowę Zakładów Metalurgicznych.
- W Nowej Sarzynie rozbudowano zakłady zbrojeniowe i wytwórnie amunicji. Rozpoczęła się budowa Zakładów Chemicznych, które miały produkować materiały wybuchowe.
- Powstało około 300 km gazociągu Gorlice–Jasło–Krosno–Ostrowiec, nie zdołano doprowadzić go do Warszawy.
- W chwili wybuchu wojny w stadium zaawansowanym były budowy hydroelektrowni w Porąbce, Rożnowie na Dunajcu i Czchowie, kończono prace w Czorsztynie, Solinie i Myczkowcach. Elektrownię w Rożnowie w 1942 roku do użytku oddali Niemcy, wiele innych inwestycji spośród wymienionych dokończono po wojnie.
Pracę w zakładach Centralnego Okręgu Przemysłowego znalazło ponad sto tysięcy ludzi. Należy do tego dodać osoby zatrudnione do budowy obiektów. COP miał pozytywny wpływ na gospodarkę i potencjał obronny kraju. Jako dowód na skuteczną politykę gospodarczą państwa COP był wykorzystywany w działaniach propagandowych. Po 1939 roku zasoby COP-u wykorzystywał przez przemysł niemiecki. Po wojnie większość zakładów odbudowano lub uruchomiono w ramach tzw. planu trzyletniego (1947–1949). Stały się one ważnym elementem gospodarki PRL. Po przemianach ustrojowych wiele zakładów funkcjonuje nadal.
Początkowo COP miał być zlokalizowany tylko w widłach Sanu i Wisły. Ze względu na znaczną liczbę zakładów przemysłowych obszar ten często jest utożsamiany z całym okręgiem, jednak strefa COP była szersza.
