sobota,
Przywilej czerwiński
Andrzej Maksymilian Fredro: „Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest – swoje, obowiązek”
Przywilej, łac. privilegium – prawo (dokument) lub ugoda w prawie nadane przez monarchę określonej grupie społecznej (stanowi) obowiązujące na danej ziemi lub w całym kraju (definicja z Wikipedii). Przywileje nadawali władcy, którzy chcieli uzyskać poparcie określonej grupy.
W lipcu 1422 roku król Władysław II Jagiełło rozpoczynał kolejną wojnę z zakonem krzyżackim. W zamian za udział w walce, 23 lipca 1422 roku nadał szlachcie przywilej czerwiński. Nazwa przywileju pochodzi od miejscowości Czerwińsk nad Wisłą. Przywilej czerwiński gwarantował:
- nietykalność majątkową szlachty bez wyroku sądowego;
- obowiązek uzyskania przez króla zgody rady królewskiej na bicie monety;
- zasada niełączenia funkcji starosty i sędziego ziemskiego (incompatibilitas);
- sądy miały orzekać według jednego prawa pisanego (prawo stanowiła dygesta małopolsko-wielkopolskie – zredagowana w kancelarii Władysława Jagiełły kompilacja statutów Kazimierza Wielkiego).
Często można zetknąć się z opinią, że przywileje szlacheckie były przyczyną rozkładu i upadku państwa polskiego. Przywilej czerwiński niewątpliwie osłabiał władzę królewską, jednak nie można go oceniać jednoznacznie. Prawa z 1422 roku, zwłaszcza w połączeniu z późniejszym przywilejem „Neminem captivabimus nisi iure victum” (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego), stanowią fundament praw obywatelskich w Polsce. Należy przy tym pamiętać, że dotyczyły tylko jednej warstwy społecznej, był to więc zaledwie mały krok ku demokracji.
Podobne, nadawane w średniowieczu przywileje w wielu krajach są współcześnie oceniane bardzo pozytywnie. Na przykład angielska Wielka Karta Swobód (Magna Carta – m.in. zakaz więzienia bez wyroku sądowego) z 1215 roku jest uważana w ustawodawstwie anglosaskim za początek demokracji brytyjskiej, a każdy obywatel może się na nią powołać przed sądem. W 2009 roku Wielka Karta Swobód została wpisana na sygnowaną przez UNESCO listę „Pamięć Świata”.
Wydana w latach 1900–1903 przez wydawnictwo „P. Laskauer i W. Babicki” w Warszawie „Encyklopedja staropolska ilustrowana” Zygmunta Glogera zawiera hasło „Czerwiński przywilej” .
Czerwiński przywilej. R. 1422, podczas wyprawy na Krzyżaków, gdy Władysław Jagiełło z rycerstwem ziem: Krakowskiej, Ruskiej i Podolskiej przybył z Wolborza nad Wisłę i gdy po złączeniu się z rycerstwem wielkopolskiem przeprawił się przez Wisłę do Czerwińska po moście na statkach zbudowanym, gdzie niebawem nadciągnął z ludem litewskim wielki książę Aleksander Witold, wówczas to (nazajutrz po św. Małgorzacie d. 23 lipca) w kole obozowem nad Wisłą, blizko klasztoru czerwińskiego, na prośbę panów i za wstawieniem się obecnego Witolda, wydał król Władysław przywilej z 9-ciu artykułów złożony. W 1-szym artykule zrzekał się prawa bicia monety bez zezwolenia prałatów i panów; w 3-im zobowiązywał się nie konfiskować dóbr dziedzicznych czyichkolwiek bez poprzedniego przekonania sądowego; w 4-ym obiecywał załatwić spory graniczne pomiędzy dobrami ziemskiemi. Artykuł 5-ty orzekał, że odtąd żaden sędzia nie może być starostą w ziemi, w której pełni urząd sędziowski; w 6-ym zobowiązywał się król wszelkie kary pieniężne ściągać przez
swoich urzędników, nie przelewając tego obowiązku na inne osoby. Artykuł 2-gi i 7-my stanowił, że we wszystkich ziemiach królestwa ma obowiązywać jedno prawo Kazimierza Wielk., a artykuł 8-my, że poradlne pobierane będzie w monecie, kurs bieżący mającej. Artykuł 9-ty zatwierdzał wszystkie przywileje dawniejsze. Po takich więc zasadniczych przywilejach dawniejszych, jak Koszycki z r. 1374, Nowokorczyński z r. 1386, Piotrkowski z r. 1388, czwarte miejsce z kolei zajął przywilej Czerwiński z r. 1422.
Czesne, opłata dla sędziego za sądzenie sprawy, uporządkowana przez statut wiślicki i znana odtąd pod mianem pamiętnego. (Vol. leg. I, f. 22). W statucie Herburta czytamy: „ Czesne albo pamiętne, które zwykło być sędziemu, gdy którą rzecz skazował, dawane, było odjęte; wszakże taż płaca, pod innem imieniem, które pamiętnem zowią, jest odnowiona, które na miejscu onego czesnego bywa brane i jeszcze to czesne w wielkości przewyższa"
