sobota,
Agresja ZSRR na Polskę
10 marca 1939 roku podczas obrad XVIII Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w Moskwie Józef Stalin wygłosił przemówienie, które przeszło do historii jako „kasztanowa mowa”. Sugerowało ono zbliżenie z III Rzeszą. Był to punkt zwrotny w stosunkach między Sowietami i Niemcami. Już w kwietniu strona niemiecka podjęła tajne negocjacje w sprawie zawarcia paktu politycznego i gospodarczego ZSRR – III Rzesza. Równolegle Stalin prowadził publiczne rozmowy z Wielką Brytanią i Francją, które zerwał w sierpniu, po uzyskaniu zgody Adolfa Hitlera na rozbiór terytoriów krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
23 sierpnia 1939 roku III Rzesza i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich podpisały w Moskwie pakt o nieagresji. Tajny protokół dodatkowy do tej umowy dotyczył rozbioru terytoriów lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii. Umowa z 23 sierpnia od nazwisk ministrów spraw zagranicznych obu państw przeszła do historii jako pakt Ribbentrop-Mołotow.
Dzień po zawarciu paktu jego pełną treść przekazał dyplomatom amerykańskim chcący zapobiec wojnie sekretarz ambasadora Rzeszy w Moskwie Hans von Herwarth. Amerykanie natychmiast powiadomili Brytyjczyków o ustaleniach niemiecko-sowieckich. Zanim informacje te dotarły do Francuzów, uzyskali je oni z innego źródła za pośrednictwem swojego ambasadora w Berlinie. Mimo układów sojuszniczych z Polską, zarówno strona francuska, jak i brytyjska nie przekazała posiadanych informacji o pakcie do Warszawy. Przecieki na temat porozumień niemiecko-sowieckich szybko dotarły do Tallinna i Rygi. 30 sierpnia 1939 roku w Kurierze Poznańskim ukazał się artykuł na temat tajnych klauzul paktu Ribbentrop-Mołotow. Wydaje się, że jedynie polski rząd nie był świadomy istnienia niemiecko-sowieckich ustaleń.
Po niemieckiej napaści na Polskę Hitler nalegał na Stalina, aby włączył się do działań zbrojnych. Wciągnięcie ZSRR w konflikt stawiało III Rzeszę w lepszej sytuacji w razie ewentualnej ofensywy Aliantów z zachodu. Sowiecki przywódca miał jednak własną strategię. Kiedy sowiecki wywiad doniósł o podjętej 12 września brytyjsko-francuskiej decyzji o zaniechaniu podjęcia działań ofensywnych, upewnił się, że nic mu nie grozi ze strony Anglii i Francji. 15 września ZSRR podpisał układ rozejmowy z Japonią kończący sowiecko-japońskie walki na pograniczu Mandżukuo i Mongolii. W tej fazie wojny polska armia była już wykrwawiona i nie mogła jednocześnie skutecznie zwalczać dwóch agresorów. Stalin mógł przystąpić do działania.
Dla zachowania pozorów, 17 września o godzinie 3:00 w nocy Sowieci odczytali polskiemu ambasadorowi w Moskwie notę dyplomatyczną, w której zamieszczono m.in. oświadczenie o rozpadzie państwa polskiego, ucieczce rządu polskiego oraz konieczności ochrony mieszkających w Polsce Ukraińców i Białorusinów. Wszystkie te stwierdzenia były niezgodne z prawdą. Ambasador Wacław Grzybowski odmówił przyjęcia noty. Godzinę później dwa fronty Armii Czerwonej liczące siedem armii uderzyły na polską granicę wschodnią.
Sowiecka agresja bez wypowiedzenia wojny była złamaniem prawa międzynarodowego i polsko-sowieckiego układu o nieagresji. Władze ZSRR konsekwentnie twierdziły, że nastąpił rozpad państwa polskiego i nie obowiązują go umowy zawarte z nieistniejącym już państwem. Zgodnie z tym założeniem wziętym do niewoli polskim żołnierzom odmawiano statusu jeńców wojennych. Niezgodnie z prawem międzynarodowym Sowieci próbowali aresztować polskich dyplomatów w Moskwie, uratował ich ambasador Rzeszy Schulenburg, który osobiście wymusił na władzach ZSRR zgodę na wyjazd Polaków. Polski konsul generalny RP w Kijowie Jerzy Matusiński 30 września zaginął, w rzeczywistości został zamordowany przez NKWD. Rząd II Rzeczypospolitej opuścił granice Polski 17 września wieczorem po uzyskaniu informacji o zbliżaniu się sowieckich oddziałów do miejsca jego pobytu.
Większość polskich sił zbrojnych była związana walkami z Niemcami. Na granicy wschodniej stacjonowali jedynie żołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza oraz nieliczne tyłowe jednostki wojskowe, jednak Polacy stawili twardy opór. Polskie władze nie stwierdziły otwarcie faktu zaistnienia stanu wojny między Polską a ZSRR. Marszałek Edward Rydz-Śmigły odezwę, w której zarządzał odwrót na Rumunię i Węgry oraz nakazywał „Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów”. Polskich żołnierzy często brano do niewoli podstępem. Dochodziło także do poważniejszych walk. W dniach 18-19 września toczyły się walki o Wilno, od 20 do 21 września trwała obrona Grodna, żołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza bronili Rejonu Umocnionego Sarny do 20 września. Walki polskich żołnierzy z Armią Czerwoną upamiętniono napisem „OBRONA GRANICY WSCHODNIEJ RP 17 IX – 1 X 1939” umieszczonym na jednej z tablic na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie.
Sowieci wzięli do niewoli około 250 tysięcy żołnierzy i oficerów. W większości przypadków nie stawiali oni oporu. W 1940 roku doszło do zbrodni katyńskiej popełnionej przez Sowietów na kilkunastu tysiącach oficerów Wojska Polskiego. Jeszcze we wrześniu Armia Czerwona dokonała wielu zbrodni wojennych, mordując jeńców i ludność cywilną. Łamano także umowy dotyczące złożenia broni, np. obrońcom Lwowa gwarantowano bezpieczny wymarsz z miasta w kierunku granicy z Rumunią, jednak po złożeniu broni wszyscy zostali aresztowani. Większość oficerów zamordowano w Charkowie, polskich policjantów rozstrzelano praktycznie na miejscu. Za oddziałami Armii Czerwonej poruszały się wojska NKWD zaopatrzone w listy osób do zatrzymania przygotowane przez agenturę komunistyczną. Aresztowaniem byli zagrożeni szczególnie żołnierze polskich służb specjalnych, funkcjonariusze polskiej administracji, działacze partii, ugrupowań politycznych i społecznych. Zadaniem grup operacyjnych NKWD było także przejmowanie struktur polskiej administracji, konfiskowano budynki, papiery wartościowe i archiwa.
28 września ZSRR i III Rzesza podpisały tzw. Traktat o granicach i przyjaźni ostatecznie określający przebieg granicy niemiecko-sowieckiej. Rozpoczęły się masowe represje wobec obywateli polskich znajdujących się w strefie Sowietów. Zablokowano środki gromadzone na kontach bankowych. W latach 1939-1945 wywieziono w głąb ZSRR nawet do półtora miliona obywateli polskich. Łupem Sowietów padł polski majątek narodowy i dobra prywatne. Masowo wywożono na wschód wyposażenie zakładów produkcyjnych, zbiory dzieł sztuki, archiwa i inne dobra.
