Przeglądasz zaktualizowaną wersję artykułu.
sobota,
Obrona cmentarzy wolskich
Podczas powstania warszawskiego 6 sierpnia 1944 roku rozpoczęły się walki o wolskie cmentarze.
Przez Wolę przechodziła ważna arteria komunikacyjna, trasa Wolska–Chłodna–Elektoralna–Senatorska–Most Kierbedzia była szlakiem w centralnej części frontu wschodniego dającym możliwość zaopatrywania niemieckich oddziałów na prawym brzegu Wisły. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku tą drogą podążały przerzucone z Włoch oddziały doborowej Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”. Po wybuchu powstania Niemcy próbowali przebić przejście arterią wolską. Przez pierwsze dni powstańcy z Woli utrzymali swoje pozycje. 4 sierpnia do Warszawy dotarły pierwsze oddziały odsieczy zorganizowanej dla niemieckiego garnizonu.
5 sierpnia od wczesnych godzin porannych improwizowana grupa policyjna z Kraju Warty SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha oraz złożony z kryminalistów Pułk Specjalny SS „Dirlewanger” zaatakowały polskie barykady na ulicach Wolskiej i Górczewskiej. W godzinach popołudniowych Niemcy sforsowali barykadę na ulicy Wolskiej i dotarli do skrzyżowania ulic Chłodnej i Towarowej. Oddziały Zgrupowania „Radosław” próbowały zaatakować skrzydło przeciwnika od strony cmentarza ewangelickiego, jednak natarcie załamało się pod silnym ogniem nieprzyjaciela. Tego samego dnia rozpoczęła się eksterminacja mieszkańców Woli na masową skalę. W dniach 5–7 sierpnia 1944 roku Niemcy zamordowali tysiące mężczyzn, kobiet i dzieci. Szacuje się, że liczba ofiar wyniosła od 30 do 65 tysięcy ludzi.
6 sierpnia kontynuowali uderzenie, jednak tym razem postanowili zabezpieczyć swoją flankę i jednocześnie zaatakowali powstańcze oddziały Zgrupowania „Radosław” stacjonujące w rejonie wolskich cmentarzy. Po zaciętych walkach, około godziny 16:00 Niemcy opanowali cmentarze kalwiński i ewangelicki. Polscy obrońcy wycofali się na ulicę Okopową. Zadowoleni sukcesem Niemcy zatrzymali natarcie. Podpułkownik „Radosław” przeprowadził przegrupowanie i rozpoczął przygotowania do przeciwnatarcia. W tym czasie niemieckie bombowce nurkujące przypadkowo zbombardowały własnych żołnierzy na cmentarzu ewangelickim. Polacy ruszyli do ataku i odzyskali utracone cmentarze.
7 sierpnia Niemcy opanowali arterię Wolską na odcinku do Ogrodu Saskiego. Kolejne natarcie na wolskie cmentarze poprzedzono ostrzałem niemieckiej artylerii i atakami lotnictwa. Początkowo żołnierze „Radosława” zdołali utrzymać swoje pozycje, jednak nalot dwudziestu bombowców na cmentarz kalwiński zmusił do odwrotu oddziały „Parasola”. Po godzinie siedemnastej powstańcy ruszyli do kontrnatarcia i odzyskali utracony teren w rejonie cmentarza.
Podczas walk 5–7 sierpnia Zgrupowanie „Radosław” straciło około tysiąca żołnierzy. Brakowało amunicji. Po utracie arterii wolskiej formacja została osamotniona i jej sytuacja taktyczna była bardzo zła. Niemieckie ataki groziły okrążeniem. Podpułkownik „Radosław” poważnie rozważał możliwość wycofania swoich oddziałów przez Powązki do Puszczy Kampinoskiej, jednak nie uzyskał na to zgody dowództwa. Prawdopodobnie liczył na zmianę decyzji przełożonych i przez kolejne dni przeciągał walki w rejonie Powązek. Błędnie liczono także na odciążający atak oddziałów Armii Krajowej z Puszczy Kampinoskiej. W nocy z 7 na 8 sierpnia Zgrupowanie „Radosław” przegrupowano w sposób umożliwiający dalszą obronę cmentarzy i ewentualną szybką ewakuację. Tej samej nocy wykonano nieudaną próbę wyeliminowania z walki niemieckiego pociągu pancernego.
Rankiem 8 sierpnia nastąpił silny atak z prawie wszystkich stron. Bitwa była bardzo zacięta, dochodziło do walk wręcz. Powstańcy zostali wyparci z cmentarzy kalwińskiego i ewangelickiego. Przełamano powstańczą obronę na wielu innych odcinkach. Straty po obu stronach były bardzo duże. Krytyczną sytuację żołnierzy „Radosława” uratowało uderzenie batalionu „Zośka” wyprowadzone z rejonu cmentarza żydowskiego na niemiecką flankę. Zdołano odzyskać cmentarz ewangelicki. Kolejny dzień rozpoczął się od ostrzału artyleryjskiego i nalotów lotnictwa. Walki na cmentarzu ewangelickim były bardzo zażarte. Wieczorem powstańcy zostali wyparci z tego rejonu i niemieckie natarcie ruszyło na cmentarz żydowski. Stopniowo wycofywano wykrwawione powstańcze oddziały. W nocy nastąpiła kolejna nieudana próba wykluczenia z walki pociągu pancernego. 10 sierpnia walki objęły także okolice cmentarza katolickiego. Tego dnia wieczorem rozpoczęło ewakuację rannych i jeńców na Stare Miasto.
11 sierpnia nad ranem nastąpił kolejny silny ostrzał artyleryjski. Niemcy wprowadzili do walki także samobieżne miny „Goliath”. Na większości odcinków opór Polaków został przełamany. Powstańcom groziło odcięcie od Starego Miasta. Sytuację nieco poprawił okupiony bolesnymi stratami kontratak. „Radosław” został ciężko ranny. Kontynuowanie walki straciło jakikolwiek sens i mogło doprowadzić jedynie do całkowitej zagłady zgrupowania. W zastępstwie rannego „Radosława” dowództwo objął major Wacław Janaszek „Bolek”, który zarządził odwrót na Starówkę. Powstańcy wycofywali się pod silnym ogniem nieprzyjaciela.
Powstańcze oddziały przez sześć dni wiązały walką główne siły niemieckiej Grupy Bojowej „Reinefarth”. Pozwoliło to na zorganizowanie obrony Starego Miasta. Straty były ogromne, utracono ponad połowę żołnierzy zgrupowania. Wielu historyków podważa sens długotrwałej obrony wolskich cmentarzy. Walki te stały się motywem w kilku utworach literackich i filmowych, m.in. w powieściach Melchiora Wańkowicza „Ziele na kraterze” oraz „Kolumbowie. Rocznik 20” Romana Bratnego, filmie „Miasto 44”.
Zgrupowanie „Radosław” powstało przed wybuchem powstania warszawskiego na bazie zaprawionych w akcjach zbrojnych oddziałach Kedywu, m.in. słynnych harcerskich batalionów „Zośka” i „Parasol”. Nazwę formacji przyjęto od pseudonimu dowódcy, podpułkownika Jana Mazurkiewicza „Radosława”. 1 sierpnia zgrupowanie liczyło około 2300 ludzi. Pod koniec września w Śródmieściu ze stanu wyjściowego pozostało około 230 żołnierzy.
