wtorek,
Kazimierz III Wielki
5 listopada 1370 roku w Krakowie zmarł król Kazimierz III Wielki. Był on ostatnim królem z dynastii Piastów na tronie polskim. Urodził się 30 kwietnia 1310 roku jako najmłodszy syn Władysława Łokietka. Jego dwaj starsi bracia zmarli w młodym wieku i już jako dwulatek był jedynym dziedzicem Łokietka. W wieku pięciu lat został zaręczony z królewną czeską Juttą, córką Jana Luksemburskiego. Miało rozwiązać problem pretensji luksemburskich do tronu polskiego, jednak wkrótce królowi czeskiemu urodzili się dwaj synowie i aby podtrzymać roszczenia, zaręczyny zostały zerwane przez czeską stronę. W 1325 roku piętnastoletni Kazimierz ożenił się z córką wielkiego księcia litewskiego Giedymina Aldoną. Niedługo potem przeszedł ciężką chorobę.
Władysław Łokietek chciał przygotować syna do objęcia władzy. Kazimierz w 1329 roku uczestniczył w zbrojnej wyprawie na ziemię chełmińską. W 1331 roku ojciec mianował go namiestnikiem Wielkopolski, Sieradza i Kujaw. Doprowadziło to do zdrady starosty Wincentego z Szamotuł, wcześniejszego zarządcy Wielkopolski i Kujaw. Sprowadził on najazd krzyżacki na Wielkopolskę, podczas którego Kazimierz cudem uszedł z życiem. Wkrótce Krzyżacy zawarli z czeskim królem Janem Luksemburskim sojusz przeciwko Polsce. Kazimierz brał udział w zakończonej strategicznym zwycięstwem Polaków bitwie pod Płowcami, a także w wyprawie odwetowej w 1332 roku.
2 marca 1333 roku zmarł Władysław Łokietek, według którego woli Kazimierz miał odzyskać utracone na rzecz Krzyżaków polskie ziemie. 25 kwietnia 1333 roku w katedrze krakowskiej Kazimierz III Wielki został koronowany. Jego państwo zajmowało niewielki obszar złożony z Małopolski i Wielkopolski oraz było skłócone z silniejszymi sąsiadami: Krzyżakami, Czechami i Brandenburgią. Samodzielne księstwa mazowieckie były nieprzychylne nowemu królowi. Najważniejszą sprawą było odsunięcie groźby wojny.
W listopadzie 1335 roku odbył się ważny dla przyszłości polskiego państwa zjazd w Wyszehradzie. Król Czech Jan Luksemburski zrzekł się pretensji do tronu polskiego w zamian za 20 tysięcy kop groszy praskich. Zawarto wtedy również polsko-czesko-węgierski sojusz przeciw Habsburgom. Sąd arbitrażowy władców Czech i Węgier wydał w Wyszehradzie wyrok w sprawie przynależności państwowej Pomorza Gdańskiego i Kujaw. Krzyżacy mieli zatrzymać Pomorze i ziemię chełmińską, a zwrócić Polsce Kujawy i ziemię dobrzyńską.
Polskiego władcy nie zadowolił wyrok w sporze z Krzyżakami i oddał sprawę w ręce sądu papieskiego. W 1339 roku odbył się proces kanoniczny w Warszawie. Wysłannicy papieża Benedykta XII wydali wyrok, na mocy którego Krzyżacy mieli zwrócić Kujawy i ziemię dobrzyńską, Pomorze Gdańskie oraz ziemię chełmińską i michałowską. Dodatkowo Polacy mieli otrzymać odszkodowanie. Krzyżacy odwołali się, a papież unieważnił wyrok i zlecił ponowne zbadanie zasadności roszczeń Polaków. Następca Benedykta XII, Klemens VI był sprzymierzeńcem Krzyżaków i Kazimierz III Wielki musiał zgodzić się na rozstrzygnięcie mniej korzystne dla Polski. Na mocy polsko-krzyżackiego traktatu pokojowego zawartego 8 lipca 1343 w Kaliszu, polski władca w zamian za zrzeczenie się praw do ziemi chełmińskiej, michałowskiej i Pomorza Gdańskiego odzyskał od państwa zakonu krzyżackiego Kujawy i ziemię dobrzyńską.
W 1340 roku zmarł książę halicko-wołyński Bolesław Jerzy II. Wtedy ważnym aspektem polityki polskiej stały się sprawy ruskie. Jerzy II był spokrewniony zarówno z Kazimierzem Wielkim, jak i książętami litewskimi. Jeszcze wiosną 1340 roku Kazimierz zajął Lwów, który był najważniejszym ośrodkiem Rusi Halickiej. Przejęto także zawartość skarbca kniaziowskiego. Nie wszyscy bojarzy uznali władzę królewską. Część spośród nich przywołała na pomoc Tatarów, którzy na początku 1341 roku najechali Małopolskę. Siły tatarsko-ruskie zostały pokonane w bitwie nad Wisłą. Po kilku latach do Polski przyłączono ziemię przemyską i sanocką, a Kazimierz Wielki zgodził się na zatrzymanie przez Litwę reszty Księstwa Halickiego.
W 1348 roku Litwini ponieśli dotkliwą klęskę w stoczonej z Krzyżakami bitwie nad Strawą. Polski król wykorzystał okazję i w 1349 roku ruszyła ofensywa na Ruś. Przejęto kontrolę nad prawie całym obszarem dawnego księstwa halicko-włodzimierskiego. Rok później Litwini zbrojnie odebrali większość tych ziem. Na mocy porozumienia Litwa otrzymała Księstwo Włodzimierskie z Bełzem i Chełmem, a Polska Księstwo Halickie. Nie przerwało to wojny, która zakończyła się definitywnie już dawno po śmierci Kazimierza Wielkiego zawartą 4 sierpnia 1392 roku między Władysławem Jagiełłą i wielkim księciem litewskim Witoldem ugodą w Ostrowie.
Kazimierz Wielki odnosił sukcesy na polu gospodarczym. Wspomagał kolonizację puszczy, tworzył warunki korzystne dla rozwoju miast, m.in. nadał przywileje handlowe Krakowowi. Za jego panowania założono prawie sto nowych miast. Za jego czasów prawa miejskie uzyskały m.in. Bydgoszcz, Lwów, Nowy Targ, Radom, Rzeszów, Tymbark. Dokonał rewindykacji dóbr, które wbrew prawu znalazły się w rękach szlachty i Kościoła. W 1338 roku przeprowadził reformę monetarną. Jako pierwszy władca polski wprowadził monetę groszową.
Ujednolicał prawo, jednak nie było to ówcześnie możliwe na całym obszarze Polski, dlatego wprowadzono odrębne regulacje prawa w dwóch dzielnicach, w Wielkopolsce i Małopolsce. Przyjęły one postać tzw. statutów wiślicko-piotrkowskich. W Wiślicy nadano statut dla Małopolski, w Piotrkowie Trybunalskim dla Wielkopolski. Oparto je na polskim prawie zwyczajowym. Przed Kazimierzem Wielkim władcy ograniczali się do potwierdzania istniejącego prawa zwyczajowego. Statut wiślicki to najstarszy polski dokument częściowo dotyczący ochrony przyrody, wprowadzono w nim kary za wyrąb drzew w cudzych lasach.
Istotne zmiany dokonały się w sądownictwie. Powstały dwa osobne sądy dla szlachty. Zarządzany przez starostów sąd grodzki zajmował się sprawami karnymi. W rozstrzygającym sprawy cywilne sądzie ziemskim władzę mieli asesorowie z grona szlachty. Powstały instancje odwoławczych, tzw. wyższe sądy prawa niemieckiego.
Zreformował siły zbrojne. Za jego panowania wprowadzono wiele nowych machin bojowych jak np. katapulty, tarany, wieże oblężnicze. Powstał system chorągwiany. Nazwy wojskowych oddziałów pochodziły od znaków i proporców. Istniały także zarządzane przez możnych chorągwie rodowe oraz chorągwie ziemskie pod komendą kasztelanów i wojewodów. Wprowadzono surowe kary za niszczenie i przywłaszczanie dóbr podczas przemarszu wojsk przez własne terytorium. Oddziały musiały obozować w polu i płacić za żywność i inne dostawy. Nastąpił znaczny rozwój budownictwa obronnego. Ufortyfikowano 53 zamki i umocniono 27 murowanych fortyfikacji miejskich. Miało to wiele pozytywnych efektów ubocznych, np. powstały liczne cegielnie. Wiele gotyckich budowli i dzieł sztuki powstałych podczas rządów Kazimierza Wielkiego było fundacjami królewskimi. Rozbudowano zamek na Wawelu. Kazimierz Wielki ufundował Akademię Krakowską. Nowa szkoła miał kształcić przede wszystkim ludzi, którzy mogliby wzmocnić administrację państwową i stać się jej kierownictwem.
We wrześniu 1370 roku podczas wielkiego polowania na jelenie król podczas upadku z konia złamał nogę. Mimo starań lekarzy wysoka gorączka, która się pojawiła, nie chciała ustąpić. 3 listopada Kazimierz III Wielki podyktował swój testament. Zmarł 5 listopada 1370 roku w Krakowie. Chociaż był czterokrotnie żonaty, nie doczekał się potomka męskiego. W całym okresie jego panowania przewijała się sprawa sukcesji tronu polskiego przez Andegawenów. Na drugim zjeździe wyszehradzkim w zamian za poparcie polityki zagranicznej Kazimierza Wielkiego przez dynastię węgierską Andegaweni otrzymali prawo następstwa tronu po jego bezpotomnej śmierci. Następcą Kazimierza III Wielkiego był Ludwik Andegaweński.
Za panowania Kazimierza Wielkiego Polska stała się zdecydowanie silniejszym państwem. Trzykrotnie wzrosła powierzchnia jego terytorium. Wprowadzono liczne reformy, m.in. skarbu, prawa, administracji. Powstawały nowe miasta i budowle.
