środa,
Kobiecy oddział dywersyjno-sabotażowy „Dysk”
Działalność Armii Krajowej dla większości osób kojarzy się przede wszystkim z mężczyznami biorącymi udział w akcjach zbrojnych. W walce z okupantem brały udział także kobiety i choć niewiele się o tym mówi, bywały specjalistkami także w dziedzinie ładunków wybuchowych. W nocy z 16 na 17 listopada 1942 roku w ramach większej akcji dywersyjnej Armii Krajowej „Odwet kolejowy” dywersyjno-sabotażowy oddział kobiecy „Dysk” zniszczył tory kolejowe pod Radomiem i ostrzelał wojskowy transport na trasie Łuków–Dęblin.
Pierwszy kobiecy patrol Związku Walki Zbrojnej powstał już na początku 1940 roku w Warszawie. Jego organizatorką była Zofia Franio. Szybko powstawały kolejne oddziały i do końca tego samego roku Franio była dowódcą kilku kobiecych minerskich patroli sabotażowo-dywersyjnych. Tworzyły one jednostkę pod nazwą Kobiece Patrole Minerskie.
W 1942 roku powstała Armia Krajowa. W ramach reorganizacji oddziałów jesienią tego roku z patroli kobiecych powstała jednostka dywersji i sabotażu kobiet - „Dysk” pod dowództwem porucznik Wandy Gertz ps. „Lena”. Właściwa nazwa oddziału to DiSK (Dywersja i Sabotaż Kobiet), jednak potocznie używano formy „Dysk”. Wszystkie członkinie odbyły szkolenie dywersyjno-sabotażowe, ogólnowojskowe i sanitarne. Oddział brał udział w licznych akcjach zbrojnych. Sekcja chemiczna zajmowała się produkcją zapalających i burzących środków walki.
Ewa Prauss-Płoska i Anna Szarzyńska-Rewska zostały oddelegowane z „Dysku” do „Parasola” i brały udział w akcji „Główki”, m.in. w zamachu na szefa warszawskiego dystryktu SS Franza Kutscherę. Władysława Macieszyna ps. „Sława” trafiła do służby kurierskiej wywiadu AK, za jej pośrednictwem do Londynu dotarł polski raport w sprawie fabryki rakiet V1 i V2 w Peenemünde. Od czerwca 1944 roku, kiedy trwały przygotowania do powstania, „Dysk” przygotowywał i rozprowadzał butelki zapalające z benzyną.
1 sierpnia 1944 roku miejscem zbiórki oddziału była fabryka „Telefunken” na ul. Mireckiego. Do godziny „W” stawiły się 42 osoby. „Dysk” wszedł w skład zgrupowania „Radosław”. Mimo zażartych walk na Woli powstańcy zmuszeni byli opuścić dzielnicę. Kobiety przez ruiny getta dostały się na Stare Miasto. Po upadku Starówki, przeszły kanałami do Śródmieścia, a następnie część z nich udała się na Czerniaków. Na Woli i Starym Mieście oddziałem dowodziła awansowana na majora Wanda Gertz, na Czerniakowie Maria Zielonka - „Zofia”. W powstaniu zginęło 11 członkiń „Dysku”, 9 zostało rannych.
Zofia Franio (1899-1978)
Z zawodu była lekarzem. Jako ochotnik brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej, do końca walk uzyskała stopień porucznika. W okresie międzywojennym prowadziła praktykę lekarską w Warszawie, dodatkowo była instruktorem na kursach Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W czasie okupacji niemieckiej działała w konspiracji od listopada 1939 roku. Narażając własne życie, zapewniała opiekę kilku osobom pochodzenia żydowskiego. W powstaniu warszawskim została odznaczona Orderem Virtuti Militari i awansowana do stopnia majora. Po wojnie powróciła do zawodu lekarza, jednocześnie prowadziła działalność w organizacji Wolność i Niezawisłość. Aresztowana przez UB została skazana na 12 lat więzienia. W 1971 roku uhonorowana tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
Wanda Gertz (1896-1958)
W latach 1914-1916, w męskim przebraniu i pod fałszywym nazwiskiem, służyła w I Brygadzie Legionów Polskich. Po wojnie z bolszewikami, za zasługi, Naczelny Wódz przyznał jej „prawo poborów i funkcji podporucznika piechoty i korzystania z odznak oficerskich na czapce bez prawa używania innych odznak oficerskich”. W czasach II RP pracowała jako urzędnik wojskowy w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych w Warszawie. Była także instruktorką i organizatorką obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W kampanii wrześniowej walczyła w obronie Warszawy. Bezpośrednio po poddaniu stolicy została członkiem Służby Zwycięstwu Polski, następnie Związku Walki Zbrojne i Armii Krajowej. Po powstaniu przebywała w obozach jenieckich, w Oflagu IX C w Molsdorfie została polską komendantką obozu. Po wojnie zamieszkała w Londynie.
Maria Zielonka (1905-1944)
Podczas oblężenia Warszawy w 1939 roku służyła jako sanitariuszka w 40. Pułku Piechoty „Dzieci Lwowskich”. Na przełomie 1940 i 1941 roku wstąpiła do konspiracji. W oddziale „Dysk” była dowódcą plutonu. Brała udział w akcjach zbrojnych. m.in. w wysadzeniu mostu kolejowego na rzece Krzna pod Łukowem w 1943 roku. Prowadziła szkolenia dywersyjne dla członkiń oddziału, była członkiem komisji egzaminacyjnej w konspiracyjnej Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty. Poległa w powstaniu warszawskim około 20 września 1944 roku na Powiślu Czerniakowskim. Pośmiertnie awansowana do stopnia porucznika.
Ewa Prauss-Płoska (1913-1986)W 1943 roku jako wywiadowczyni brała udział w przygotowaniach do wykonania zamachów na: zastępcę komendanta Pawiaka — Franza Bürkla, zastępcę komendanta KL Warschau tzw. Gęsiówki — Augusta Kretschmanna, kierownika oddziału kobiecego Pawiaka tzw. Serbii — Ernesta Weffelsa. W czasie powstania warszawskiego na rozkaz pułkownika Jana Mazurkiewicza – „Radosława” w nocy z 13 na 14 września przeprawiła się na drugą stronę Wisły, aby poinformować sowieckie dowództwo o sytuacji w stolicy.
Anna Sarzyńska-Rewska (1915-1970)
Przed wojną ukończyła studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1937 roku mieszkała w Łucku, gdzie pracowała jako nauczycielka. W czasie okupacji wyjechała do Warszawy, członkini Związku Walki Zbrojnej od 1941 roku. Brała udział w rozpoznaniu przed wykonaniem zamachów na: Emila Brauna — odpowiedzialnego za wywożenie młodzieży na roboty przymusowe, Franza Kutscherę — szefa SS i policji na dystrykt warszawski, Erwina Groessera — dowódcę policji, Ludwiga Hahna — komendanta Gestapo (akcja nie doszła do skutku). W zamachu na Kutscherę wzięła bezpośredni udział jako członek grupy sygnalizacyjnej. Po powstaniu trafiła do niewoli, już w październiku zbiegła z obozu w Skierniewicach. Po wojnie pozostała w Polsce. W 1956 roku nawiązała kontakt z działaczem emigracyjnym Jerzym Giedroyciem. Podjęła się kolportażu wydawnictw emigracyjnych w kraju. Za rozpowszechnianie miesięcznika „Kultura” na początku 1958 roku została aresztowana i 4 lipca skazana na 3 lata więzienia. Sąd Najwyższy zmienił ten wyrok na rok i sześć miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na 3 lata. Po opuszczeniu aresztu jej nazwisko było objęte zapisem cenzury, np. nie występuje w książce poświęconej zamachowi na Kutscherę z 1967 roku. Co dziwne, za udział w tej akcji, w 1969 otrzymała jednak Order Virtuti Militari.
Władysława Maciesza (1888-1967)
Po wybuchu I wojny światowej była w składzie Oddziału Wywiadowczego I Pułku Legionów, w listopadzie 1914 roku jako kurierka przez linię frontu przedostała się z Krakowa do Warszawy. Brała udział w organizowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej we Lwowie i w Kijowie. W czasach II RP m.in. była działaczem organizacji Przysposobienie Wojskowe Kobiet. Zaangażowała się także w działalność polityczną, w latach 1935–1938 była senatorem IV kadencji. Po klęsce wrześniowej wstąpiła do Służby Zwycięstwu Polski. Po służbie w kobiecym oddziale dywersyjno-sabotażowym „Dysk” została kurierem wywiadu AK, m.in. przewoziła materiały na trasie Warszawa — Wiedeń. W 1943 w Wiedniu została zatrzymana przez Gestapo. Podczas brutalnego śledztwa próbowała popełnić samobójstwo. Na początku 1945 roku została skazana na śmierć przez ścięcie na gilotynie, ocalała przez przypadek, w Wiedniu nie było gilotyny. Po wojnie powróciła do Polski. Po dwuletnim pobycie w gestapowskim więzieniu miała zrujnowane zdrowie, zmiany, które zaprowadzili w kraju komuniści, pozbawiły ją dachu nad głową. Do końca życia mieszkała w Warszawie w trudnych warunkach materialnych.
