wtorek,
Walerian Tumanowicz
Dziś przypada rocznica urodzin polskiego Ormianina, bohatera antykomunistycznego podziemia, który stał się przykładem poświęcenia dla niepodległości.
„Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i przekonań Polakiem... Wraz z mlekiem matki wyssałem nienawiść do Związku Sowieckiego”
–– Walerian Tumanowicz podczas procesu.
Walerian Józef Tumanowicz urodził się 1 marca 1894 roku w Rusbanili, na terenie ówczesnego Księstwa Bukowiny. Jego rodzicami byli polscy Ormianie. Uczył się w gimnazjum w Czerniowcach. Dwie ostatnie klasy ukończył w Wiedniu, w tym mieście zdał maturę. Był słuchaczem kursu abiturientów na wiedeńskiej Akademii Handlowej. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił do Legionów Polskich. Był żołnierzem II Brygady. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ochotniczo wstąpił do Wojska Polskiego. Uczestniczył w walkach o granice Rzeczypospolitej z Ukraińcami i bolszewikami.
W dwudziestoleciu międzywojennym był zawodowym oficerem. Służył w kilku jednostkach, m.in. w Wilnie i w Białymstoku. Ukończył studia na Akademii Handlu Zagranicznego we Lwowie. Przed wybuchem drugiej wojny światowej uzyskał stopień majora. W kampanii wrześniowej walczył jako dowódca batalionu 146. Pułku Piechoty, uczestniczył m.in. w bitwie nad Bzurą. Po klęsce wrześniowej uniknął niewoli i przedostał się do Warszawy, a następnie do Krakowa. Został członkiem Służby Zwycięstwu Polski, a następnie Związku Walki Zbrojnej. Był organizatorem i pierwszym inspektorem Inspektoratu Mielec ZWZ. W 1943 roku, w szeregach Armii Krajowej, uczestniczył w przygotowaniach do rozbicia więzienia w Mielcu. Oddział „Jędrusiów” wspólnie z miejscowymi żołnierzami AK uwolnił wtedy 180 więźniów.
Po rozwiązaniu Armii Krajowej działał w organizacji „NIE” oraz Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj. Latem 1945 roku objął kierowanie akcją „Ż” na terenie Polski południowej. Akcja swoją nazwę wzięła od nazwiska przedstawiciela komunistycznych władz wojskowych Michała Żymierskiego i była próbą podtrzymania nastrojów patriotycznych indoktrynowanych przez komunistów żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego. W jej ramach prowadzono działania propagandowe. Po rozwiązaniu DSZ major Tumanowicz został członkiem Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”.
W 1946 roku zamieszkał w Jeleniej Górze. Zajął się handlem. Jesienią 1946 roku został aresztowany przez komunistyczne służby. W procesie członków II Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość oraz działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego komunistyczny Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie skazał go na karę śmierci. Wyrok wykonano 13 listopada 1947 roku w krakowskim więzieniu przy ulicy Montelupich. W 1992 roku Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego unieważnił wyrok skazujący Waleriana Tumanowicza na śmierć.
