wtorek, 2022-08-16

Twierdza Warszawa

16 sierpnia 1911 roku ostatni cesarz rosyjski Mikołaj II Romanow zatwierdził zarządzenie o likwidacji Twierdzy Warszawa. Pozwoliło to uchylić zakaz budowy na terenach przed fortyfikacjami, co pozwoliło na rozbudowę miasta.

Twierdza Warszawa (крепость Варшава) to ogromny zespół budowli fortyfikacyjnych wzniesionych w dziewiętnastym wieku wokół Warszawy przez władze Imperium Rosyjskiego. Określenie to funkcjonowało w okresie od 1879 do 1913 roku. Choć decyzję o przekształceniu Warszawy w twierdzę władze carskie podjęły w 1879 roku, jej historia zaczęła się wcześniej. Po upadku powstania listopadowego w latach 1832–1834 na rozkaz cara Mikołaja w Warszawie wzniesiono twierdzę nazwaną jako Cytadela Aleksandrowska (Александровская цитадель). Miała ona zapewnić kontrolę nad głównym ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Na jej terenie znajdowało się także więzienie śledcze (X Pawilon). Koszt budowy obiektu wyniósł równowartość ponad ośmiu ton czystego złota. Środki te pozyskano za pomocą bezzwrotnej pożyczki z kasy miejskiej Warszawy i Banku Polskiego, co pogorszyło sytuację ekonomiczną w regionie. Była to jeszcze jedna kara za powstanie. W późniejszych latach Cytadelę uzupełniono o kilka wysuniętych fortów oraz umocnioną baterię nad brzegiem Wisły.

W latach 1866–1871 nastąpiło zjednoczenie Niemiec. Premier Prus Otto von Bismarck doprowadził do powstania Rzeszy Niemieckiej. Silne Niemcy zmieniały układ sił w Europie. Jesienią 1873 roku monarchowie Imperium Rosyjskiego, Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier zawarli porozumienie zwane jako Sojusz Trzech Cesarzy, jednak nie przebiegał bez nieporozumień. Po kongresie berlińskim zorganizowanym w 1878 roku po wojnie rosyjsko-tureckiej Rosja czuła się pokrzywdzona, a swoją niechęć kierowała w stronę Niemiec. Dało się zauważyć postępujące zbliżenie między Niemcami a Austro-Węgrami. W 1879 roku w Wiedniu dwa mocarstwa zawarły tajny sojusz, który miał chronić oba państwa przed napaścią ze strony Imperium Rosyjskiego. Ponad stuletni sojusz trzech państw rozbiorowych stawał się historią. W 1892 roku zawarto tajny sojusz pomiędzy Republiką Francuską a Imperium Rosyjskim, którego celem było osłabienie pozycji Cesarstwa Niemieckiego. Kształtował się układ sił obowiązujący podczas pierwszej wojny światowej.

Wobec zmian następujących w Europie Imperium Rosyjskie postanowiło przygotować się do ewentualnej wojny i rozbudować swoje fortyfikacje w zachodnich częściach Rosji. W 1879 roku władze carskie podjęły decyzję o przekształceniu Warszawy w twierdzę. Inwestycję rozpoczęto z kilkuletnim opóźnieniem. Plany zakładały budowę dwóch pierścieni fortów wokół miasta. Zewnętrzny obejmował tereny po obydwu stronach Wisły, wewnętrzny jedynie lewobrzeżną część. W latach 1883–1890 wzniesiono dwadzieścia fortów. Zamknięcie Warszawy na stosunkowo niewielkiej przestrzeni zahamowało jej rozwój terytorialny na kilkadziesiąt lat. Ówczesna Rosja była technicznie zapóźniona i już w chwili oddania obiektów do użytku nie spełniały one wymagań stawianych przez rozwój technik wojennych. Niemal natychmiast po zakończeniu budowy przystąpiono do modernizacji. Przy tej okazji wzniesiono także kilka nowych fortyfikacji. Mimo modyfikacji standard budowli obronnych pozostawał w tyle za osiągnięciami niemieckimi i francuskimi. Twierdza Warszawa składała się z 29 fortów uzupełnionych licznymi ziemnymi punktami oporu i stanowiskami baterii artyleryjskich. Jądrem twierdzy stała się Cytadela Aleksandrowska. Pod koniec dziewiętnastego wieku warszawskie fortyfikacje weszły w skład Warszawskiego Rejonu Umocnionego (Варшавской укрепленной район) tworzącego trójkąt w oparciu o twierdze w Modlinie, Warszawie i Zegrzu.

Po przegranej wojnie z Japonią (1904-1905) carskie władze rozpoczęły reformę armii. Wprowadzano liczne oszczędności. Uznano, że przeznaczanie ogromnych sum na utrzymanie licznych twierdz jest nieopłacalne. Car wydał rozkaz w sprawie likwidacji twierdzy, jednak prace rozbiórkowe postępowały bardzo wolno. Wkrótce drastycznym pogorszyła się sytuacji międzynarodowej i plany strategiczne Rosji uległy zmianie. Przystąpiono do przywracania twierdzy w Warszawie do stanu bojowego. Co ciekawe, w 1915 roku Rosjanie oddali miasto bez walki, niszcząc tylko niektóre obiekty.

Po 1918 roku Polacy kontynuowali rozbiórkę fortyfikacji. Latem 1920 roku na bazie rosyjskich umocnień tworzono linie obronne na wschodniej stronie miasta. W okresie międzywojennym część fortów rozebrano. W pozostałych ulokowano jednostki wojskowe i zakłady zbrojeniowe. W 1939 roku niektóre fortyfikacje wykorzystali polscy obrońcy miasta. W okresie okupacji w najczęściej w fortach umieszczano magazyny. Po wojnie większość obiektów zajęło Wojsko Polskie. Obecnie są one własnością dzielnic, wojska lub prywatnych inwestorów. Problem zagospodarowania zachowanych obiektów jest bolączką stolicy.

Forty pierścienia wewnętrznego

• Fort P („Bema”);
• Fort W („Wola”);
• Fort W-Szcza („Odolany”);
• Fort Szcza („Szczęśliwice”);
• Fort Szcza-M „Rakowiec”;
• Fort M („Mokotów”);
• Fort M-Cze („Odyńca”);
• Fort Cze („Piłsudskiego”).

Forty pierścienia zewnętrznego

• Fort I („Bielany”);
• Fort II („Wawrzyszew”);
• Fort IIA („Babice”);
• Fort III („Blizne”);
• Fort IV („Chrzanów”);
• Fort V („Włochy”);
• Fort VI („Okęcie”);
• Fort VII („Zbarż”);
• Fort VIIA („Służewiec”);
• Fort VIII („Służew”);
• Fort IX („Czerniaków”);
• Fort X („Augustówka”);
• Fort XI („Grochów”);
• Fort XIA („Grochów II”);
• Fort XII („Antoninów”);
• Fort XIIA („Lewinów”);
• Fort XIII („Lewicpol”);
• Fort XIV („Marywil”);
• Fort XIVA („Pelcowizna”).

Forty linii Warszawa-Zegrze

• Fort Wawer;
• Fort Kawęczyn;
• Fort Beniaminów.