sobota,
Proces szesnastu
18 czerwca 1945 roku w Moskwie rozpoczął się pokazowy proces polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.
Polscy przywódcy zostali podstępnie aresztowani i przewiezieni do Moskwy przez NKWD w marcu 1945 roku. 28 marca mieli się oni spotkać w Pruszkowie z generałem Iwanem Sierowem. Gwarantowano im bezpieczeństwo, a rozmowy miały dotyczyć stosunków polsko-sowieckich. Mimo że byli nieufni wobec Sowietów przybyli na spotkanie. Następnego dnia po aresztowaniu odlecieli specjalnym samolotem do Moskwy.
„Ja też, jako oficer Czerwonej Armii, któremu przypada w udziale tak ważna misja, daję Panu pełną gwarancję, że od chwili, kiedy Pana los będzie zależny ode mnie (od przyjazdu do nas) będzie Pan całkowicie bezpieczny. (…) Pimienow, Pułkownik Gwardii” –– list organizującego pertraktacje pułkownika gwardii Pimienowa do generała Leopolda Okulickiego.
Po porwaniu polskich przywódców polscy ambasadorzy w Londynie i Waszyngtonie złożyli u lokalnych władz listy wzywające do podjęcia interwencji. Ambasadorzy Wielkiej Brytanii i USA po interwencji Moskwie dowiedzieli się, że nie było żadnego porwania, a sprawa jest wymysłem Polaków. 3 maja na spotkaniu w sowieckim konsulacie w San Francisco, Wiaczesław Mołotow poinformował zachodnich dyplomatów o zatrzymaniu Polaków pod zarzutem organizowania dywersji na tyłach Armii Czerwonej. Minister marionetkowego Rządu Tymczasowego Stefan Jędrychowski na majowej konferencji w Paryżu twierdził, że aresztowani przywódcy to osoby poszukiwane przez polskie władze bezpieczeństwa za zamachy na komunistów, oficerów Armii Polskiej i Żydów.
„Rosja przecież nie respektuje przyjętych w cywilizowanym świecie odwiecznych zwyczajów i norm prawa międzynarodowego. Rosja nie przejawiła dotychczas nawet minimum dobrej woli wobec narodu i państwa polskiego. Rosja terroryzuje Polskę, niszczy jej potencjał, działa podstępem, gwałtem, wymuszeniem i szantażem. Rosja walczy fałszem i kłamstwem. Bo kłamstwem przecież i fałszem jest treść oświadczenia Mołotowa i komunikatu Tassa - z wyjątkiem jednej tragicznej prawdy, prawdy o skandalicznym aresztowaniu przedstawicieli Polski w czasie oficjalnych pertraktacyj polsko-rosyjskich i o ich postawieniu przed sąd radziecki”–– ulotka Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj.
Po trzymiesięcznym śledztwie i pobycie polskich przywódców w więzieniu NKWD na Łubiance zorganizowano pokazowy proces. Władzom sowieckim chodziło jedynie o zachowanie jakichkolwiek pozorów przed mocarstwami zachodnimi. Stalin założył, że ich przywódcy nie będą dochodzili prawdy. Wszystko przebiegało według sowieckich wzorów i nie miało nic wspólnego z procesem sądowym w demokratycznym państwie. Akt oskarżenia zawierał zarzuty dotyczące nielegalności polskich organizacji oraz planów walki u boku armii niemieckiej z oddziałami sowieckimi. Sądowi przewodniczył generał Wasilij Ulrich, zasłużony towarzysz, który skazał na śmierć tysiące starych bolszewików podczas wielkiej czystki w latach 1936–1938.
Po trzech dniach procesu, 21 czerwca 1945 roku ogłoszono wyroki:
- generał Leopold Okulicki (ostatni dowódca AK, komendant Sił Zbrojnych w Kraju, Komendant Główny organizacji „NIE”) – 10 lat;
- Jan Stanisław Jankowski (wicepremier, Delegat Rządu na Kraj) – 8 lat;
- Adam Bień (zastępca Delegata Rządu RP na Kraj, członek Krajowej Rady Ministrów) – 5 lat;
- Stanisław Jasiukowicz (zastępca Delegata Rządu RP na Kraj, minister dla spraw kraju, wiceprezes Stronnictwa Narodowego) – 5 lat;
- Kazimierz Pużak (przewodniczący RJN, przywódca i współtwórca PPS-WRN) – 1,5 roku;
- Kazimierz Bagiński (wiceprzewodniczący RJN, wiceprzewodniczący Stronnictwa Ludowego) – 1 rok;
- Aleksander Zwierzyński (wiceprzewodniczący RJN, prezes Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego) – 8 miesięcy;
- kapitan Eugeniusz Czarnowski (członek RJN i AK, prezes Zjednoczenia Demokratycznego) – 6 miesięcy;
- Józef Chaciński (członek RJN, prezes Stronnictwa Pracy) – 4 miesiące;
- Stanisław Mierzwa (członek RJN, przedstawiciel Stronnictwa Ludowego) – 4 miesiące;
- Zbigniew Stypułkowski (członek RJN, przedstawiciel Stronnictwa Narodowego, sekretarz generalny Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej, politycznej nadbudowy nad Narodowymi Siłami Zbrojnymi) – 4 miesiące;
- Franciszek Urbański (członek RJN, przedstawiciel Stronnictwa Pracy) – 4 miesiące;
- Stanisław Michałowski (członek RJN, wiceprezes Zjednoczenia Demokratycznego) – uniewinniony;
- Kazimierz Kobylański (członek RJN, przedstawiciel Stronnictwa Narodowego, członek sztabu Narodowej Organizacji Wojskowej) – uniewinniony;
- Józef Stemler (wiceminister Departamentu Informacji Delegatury RP) – uniewinniony;
W procesie nie wziął udziału minister dla spraw kraju i III zastępca Delegata Rządu Antoni Pajdak. Został objęty odrębnym procesem prawdopodobnie ze względu na stan zdrowia. W listopadzie otrzymał wyrok pięciu lat więzienia, jednak do Polski wrócił dopiero w 1955 roku.
Los generała Okulickiego po 1945 roku pozostawał nieznany. W 1955 roku po oficjalnym zapytaniu rządów Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii o los tych spośród „szesnastu”, którzy nie wrócili do kraju, władze ZSRR ogłosiły, że Leopold Okulicki zmarł w więzieniu na Łubiance 24 grudnia 1946 roku na skutek ataku serca. Prawdopodobnie w rzeczywistości został zamordowany. W październiku 1989 roku Prokurator Generalny w Warszawie skierował do swojego odpowiednika w Moskwie wniosek o postępowanie rehabilitacyjne w sprawie generała Okulickiego. Decyzją Plenum Sądu Najwyższego ZSRR z kwietnia 1990 roku sprawa karna wobec Leopolda Okulickiego została umorzona z braku znamion przestępstwa w jego działaniach.
Jan Stanisław Jankowski tuż przed zakończeniem kary, w 1953 roku, zmarł w więzieniu w niewyjaśnionych okolicznościach. Prawdopodobnie został zamordowany. Stanisław Jasiukowicz zmarł na serce w szpitalu więziennym na Butyrkach w październiku 1946 roku.
„Polacy zostali oskarżeni o to, że usiłowali zachować niepodległość własnego państwa, jednocześnie przeciwstawiając się narzuconemu ich krajowi marionetkowemu rządowi, jak również o to, że pozostali wierni rządowi w Londynie, który był w tym czasie uznawany przez cały świat, wyjąwszy ZSRR” –– George Orwell.
