piątek,
Powstanie zabajkalskie
24 czerwca 1866 roku polscy zesłańcy rozpoczęli powstanie zabajkalskie. Spośród wielu polskich powstań, zryw nad jeziorem Bajkał był bardzo nietypowy, ponieważ miał miejsce daleko od ojczystej ziemi.
Po powstaniu styczniowym za Ural zesłano tysiące Polaków. Rozlokowani w różnych miejscowościach komunikowali się ze sobą. Ci z nich, którzy nie pogodzili się z losem, organizowali konspirację. Powstał zamysł wywołania buntu wspólnie z zesłańcami rosyjskimi. Jego celem miało być odzyskanie wolności. Na początku 1866 roku czujne carskie służby udaremniły szerokie wystąpienie, poprzez masowe aresztowania pośród konspiracyjnych działaczy.
„»Lepsza nam kula niźli takie życie!«
Rzekli, powstali, rozbroili zbirów;
A gdy broń mieli, to w pierwszym zachwycie
Błysnęła ku nim ziemia łez i kirów”
–– Kornel Ujejski, „Na zgon rozstrzelanych w Irkucku”.
Myśli o powstaniu nie porzuciła grupa Polaków zesłanych do miejscowości Kułuk, położonej około stu kilometrów na południowy zachód od Irkucka. Głównymi organizatorami zbrojnego wystąpienia byli Narcyz Celiński i Gustaw Szaramowicz. 24 czerwca 1866 roku zesłańcy rozbroili pilnujących ich konwojentów. Nie wszyscy Polacy poparli ten zryw, część z nich nie wierzyła w powodzenie podjętej walki. 150-osobowa grupa dowodzona przez Kazimierza Arcimowicza kierując się w stronę Chin, ruszyła wzdłuż jeziora Bajkał. Po drodze rozbroili carski posterunek i zerwali łączność telegraficzną z Irkuckiem. Powstańcy ogłosili się Syberyjskim Legionem Wolnych Polaków. Zesłańcy zdobyli broń i konie. Utworzyli oddział kawalerii dowodzony przez Leopolda Eljaszewicza.
W kolejnych dniach rozbrojono następne rosyjskie placówki. Do buntowników dołączali kolejni napotykani na drodze Polacy. Niestety już 26 czerwca wiadomość o wybuchu powstania dotarła do Irkucka. Natychmiast ruszyła karna ekspedycja w postaci oddziału liczącego tysiąc żołnierzy. Dowodził nim Polak w carskiej służbie – gubernator Bolesław Kukiel. Do rosyjskich żołnierzy dołączyła się miejscowa ludność. Aby szybciej przeciąć drogę powstańcom, część Rosjan popłynęła statkiem przez Bajkał. 27 czerwca doszło do pierwszego starcia. Następnego dnia w bitwie pod Miszychą carskie wojsko dzięki lepszemu uzbrojeniu pokonało powstańczych kosynierów.
„Salwo męczeńska! Bądź dla tych zbudzeniem,
Których sumienia głos syren utula,
A tym, co naród chcą zbawiać spodleniem,
Powiedz: Niż takie życie — lepsza kula!”
–– Kornel Ujejski, „Na zgon rozstrzelanych w Irkucku”.
Polscy powstańcy podzielili się na kilka grup, jednak wszystkie one do 14 lipca zostały odnalezione i rozbite. Zginęło około trzystu Polaków, żywi zostali ujęci. Przed sądem wojennym stanęły 683 osoby. 255 spośród nich uniewinniono. 197 osób miało pozostać na zesłaniu aż do śmierci, pozostali zostali ukarani przedłużeniem zesłania lub chłostą. 19 listopada na karę śmierci skazano siedmiu przywódców powstania, jednak rozstrzelano jedynie cztery osoby – Narcyza Celińskiego, Gustawa Szaramowicza, Władysława Kotkowskiego i Jakuba Reinera. Wyroki wykonano 27 listopada 1866 roku w Irkucku. Car Aleksander II osobiście zabronił dostarczenia ich listów pożegnalnych rodzinom.
Powstanie zabajkalskie to ostatnia walka samodzielnego oddziału polskiego z Rosjanami przed wymarszem Legionów Józefa Piłsudskiego.
