poniedziałek,
Powstanie styczniowe
22 stycznia 1863 roku rozpoczął się największy zryw narodowo-wyzwoleńczy przeciwko rosyjskiemu zaborcy.
Po przegrane wojnie krymskie Rosja wydawała się mocno osłabiona i Polacy uznawali to za szanse powodzenia nowego powstania. Powstawały polskie organizacje konspiracyjne, organizowano demonstracje patriotyczne. Carskie władze stosowały coraz brutalniejsze represje.
27 lutego 1861 roku podczas manifestacji na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie rosyjscy żołnierze otworzyli ogień do zgromadzonych. Zginęło pięciu manifestantów. Warszawiacy byli bardzo wzburzeni. Aby zachować w mieście spokój, powołano Delegację Miejską, w której składzie znalazło się czternastu ogólnie szanowanych obywateli. Carskie władze obawiały się wybuchu walk powstańczych i początkowo były skłonne do ustępstw. Uzyskano zgodę na uroczysty pogrzeb zabitych. Pogrzeb pięciu poległych stał się wielką manifestacją patriotyczną.
Rosjanie szybko okazali swoje prawdziwe intencje. 3 kwietnia formalnie rozwiązano Delegację Miejską. 8 kwietnia 1861 roku odbyła się demonstracja przeciw rozwiązaniu Towarzystwa Rolniczego. Podczas jej tłumienia przez carskich żołnierzy zginęło sto bezbronnych osób. 14 października, dzień przed rocznicą śmieci Tadeusza Kościuszki, w Królestwie Polskim wprowadzono stan wojenny. Rocznicowe manifestacje patriotyczne zostały spacyfikowane, rosyjscy żołnierze wtargnęli także do kościołów.
Społeczeństwo było zmęczone carskim terrorem, donosicielstwem i uciskiem. Rosły patriotyczne nastroje. Radykalne ugrupowanie patriotyczne, zwane czerwonymi, zaczęło przygotowywać powstanie. Spiskiem kierował Komitet Centralny Narodowy, na którego czele stał generał Jarosław Dąbrowski. Przystąpienie do akcji zbrojnej miało nastąpić wiosną 1863 roku. Równolegle działalność konspiracyjną prowadził obóz „białych” grupujący bogatsze warstwy społeczeństwa i inteligencję.
W nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku w Warszawie władze rosyjskie przeprowadziły niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego. Celem było rozbicie polskiej siatki konspiracyjnej. Inicjatorem branki był zwolennik współpracy z Rosją margrabia Aleksander Wielopolski. Zazwyczaj branka odbywała się na drodze losowania. Pobór przeprowadzony w Warszawie odbył się na podstawie imiennych list opracowanych m.in. przez tajną carską policję. Rekrutów porywano znienacka, jednak dużej części młodzieży udało się uciec z Warszawy. Z 12 tysięcy mężczyzn przewidzianych do poboru do wojska wcielono jedynie około 1,5 tysiąca.
16 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy jako Tymczasowy Rząd Narodowy wydał odezwę, w której wezwał do oporu przed poborem i do skupienia się narodu wokół władzy narodowej. W województwach powołano naczelników wojskowych, którym miały podlegać władze lokalne. Branka na prowincji miała być przeprowadzona 25 stycznia. Aby temu zapobiec Centralny Komitet Narodowy, przyśpieszył termin wybuchu powstania. 22 stycznia ogłoszono manifest Tymczasowego Rządu Narodowego, w którym wezwano do czynu zbrojnego przeciw Imperium Rosyjskiemu. Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia w Królestwie Polskim i 1 lutego na Litwie.
Podczas powstania doszło do ponad tysiąca bitew i potyczek. Zryw przybrał formę wojny partyzanckiej. Szacuje się, że przez powstańcze szeregi przewinęło się ponad dwieście tysięcy powstańców. Ochotnicy przybywali także z pozostałych zaborów. Rosjanie mieli olbrzymią militarną przewagę i z czasem wielki powstańczy zryw został brutalnie stłumiony. W walkach zginęło prawie dwadzieścia tysięcy powstańców. W sierpniu 1864 roku na stokach warszawskiej Cytadeli stracono ostatniego przywódcę powstania Romualda Traugutta. Po klęsce powstania Rosjanie wzmogli represje. Tysiące osób wywieziono na Syberię, konfiskowano majątki i nakładano wysokie kontrybucje. Polski naród poddano intensywnej rusyfikacji.
