piątek,
Nowogródzka Brygada Kawalerii
Początki Nowogródzkiej Brygady Kawalerii sięgają wojny polsko-bolszewickiej, kiedy latem 1920 roku sformowano 9. Brygadę Jazdy pod dowództwem pułkownika Eugeniusza Ślaskiego. Jednostkę podporządkowano dowództwu 2. Dywizji Jazdy. Po zakończeniu walk o granice Rzeczpospolitej nastąpiła reorganizacja polskiej kawalerii. W 1921 roku na bazie 9. Brygady Jazdy sformowano IX Brygadę Jazdy z miejscem postoju dowództwa w Baranowiczach. W 1924 roku jednostkę przemianowano na 9. Samodzielną Brygadę Kawalerii. W 1929 roku jej nazwę zmieniono na Brygadę Kawalerii „Baranowicze”. 26 marca 1937 roku jednostka została przemianowana na Nowogródzką Brygadę Kawalerii.
Podczas kampanii wrześniowej Nowogródzką Brygadę Kawalerii dowodził generał Władysław Anders, a jej głównymi jednostkami były 25. Pułk Ułanów Wielkopolskich z Prużany, 26. Pułk Ułanów Wielkopolskich im. Hetmana Wielkiego Litewskiego Jana Karola Chodkiewicza z Baranowicz, 27. Pułk ułanów im. Króla Stefana Batorego w Nieświeża, 3. Pułk strzelców konnych im. Hetmana Stefana Czarnieckiego z Wołkowyska, 9. Dywizjon Artylerii Konnej z Baranowicz. Brygadę włączono w skład Armii „Modlin”.
W pierwszych dniach wojny Nowogródzka Brygada Kawalerii osłaniała zachodnie skrzydło polskich oddziałów walczących pod Mławą, tocząc walki z żołnierzami niemieckiej 217. Dywizji Piechoty. Przeciwnik przeważał liczebnie i miał silne wsparcie lotnictwa. Pierwszego dnia wojny uderzenie Wehrmachtu było skupione na rejonie Mławy i Brygada stoczyła tylko kilka potyczek. 2 września polscy kawalerzyści przeprowadzili kilka działań zaczepnych, m.in. w miejscowości Petrykozy oraz pomiędzy Iłowem a Działdowem.
Trzeciego dnia kampanii wrześniowej sytuacja pod Mławą stała się krytyczna i polskie jednostki przystąpiły do odwrotu. Nowogródzka Brygada Kawalerii otrzymała rozkaz o wycofaniu jednostki w kierunku Sierpca. Podczas nocnego przemarszu doszło do walk z oddziałami niemieckimi. W ciągu dnia polskie oddziały były atakowane przez samoloty Luftwaffe. 5 września oddziały Brygady rozpoczęły przeprawę na południowy brzeg Wisły. Skierowano je do obrony odcinka Wisły między Dobrzyniem a Czerwińskiem. 7 września Brygada otrzymała rozkaz przemarszu w stronę Rembertowa. Jednostka przeszła pod rozkazy dowódcy tworzącej się Armii „Warszawa” generała Juliusza Rómmla.
12 września z oddziałów Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, Wołyńskiej Brygady Kawalerii oraz Kresowej Brygady Kawalerii sformowano Grupę Operacyjną Kawalerii generała Andersa. Dowództwo Nowogródzkiej Brygady Kawalerii objął pułkownik Kazimierz Żelisławski. Oddziały generała Andersa uderzyły w kierunku na Mińsk Mazowiecki. Mimo pomyślnie rozwijającego się natarcia, wobec braku zapowiadanego wsparcia Armii „Modlin”, przerwano operację. Generał Juliusz Rómmel uznał, że oddziały kawalerii nie odegrają większej roli w obronie stolicy i skierował oddziały Grupy Operacyjnej Kawalerii na Lubelszczyznę, gdzie weszły one w skład Frontu Północnego pod dowództwem generała Stefana Dąb-Biernackiego.
Po sowieckiej agresji na Polskę oddziały Frontu Północnego zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza skierowały się na południe. Doszło do bitwy w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, w której wyróżniła się Nowogródzka Brygada Kawalerii. Po ciężkich walkach część polskich jednostek usiłowała na własną rękę nadal przebijać się na południe. Nowogródzka Brygada Kawalerii uderzała w kierunku na Krasnobród. Wykonane pod osłoną mgły nagłe uderzenie czołówki 25. Pułku Ułanów Wielkopolskich kompletnie zaskoczyło żołnierzy niemieckiej 8. Dywizji Piechoty. Polacy opanowali Krasnobród. 1. szwadron 25. Pułku w rejonie Kaplicy na Wodzie natknął się na żołnierzy kawalerii wschodniopruskiej. Polacy bez wahania rozwinęli szarżę. Żołnierze 17. Pułku Rajtarów Bamberskich nie mieli zamiaru uciekać i rozpoczęła się zacięta walka z użyciem białej broni, niemieccy kawalerzyści wycofali się do pobliskiego lasu za wzniesieniem dopiero po stracie dowódcy. Polacy ruszyli galopem w pościg i szwadron dostał się pod silny ogień boczny, zginęło wielu ułanów.
Wkrótce nadciągnęły inne szwadrony i przy wsparciu artylerii opanowały cały rejon. Po krótkiej walce rozbito sztab niemieckiej 8. Dywizji Piechoty. Do niewoli wzięto stu żołnierzy Wehrmachtu oraz uwolniono przetrzymywanych przez nich czterdziestu jeńców. Zgodnie z rozkazami żołnierze 25. Pułku Ułanów Wielkopolskich zabezpieczali wywalczone przejście. Dzięki nim z okrążenia wydostały się Kresowa Brygada Kawalerii, elitarny 1. Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego oraz resztki Wileńskiej Brygady Kawalerii. Niestety Polacy nie mieli środków łączności i ze sprzyjającej sytuacji nie skorzystały inne polskie oddziały, w tym Wołyńska Brygada Kawalerii. Walki toczone 23 września 1939 roku pod Krasnobrodem były jedną z ostatnich bitew kawalerii kampanii wrześniowej.
24 września dowódcą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii został generał Konstanty Plisowski. Jednostka kontynuowała marsz na południe. Dochodziło do walk z niemieckimi i sowieckimi oddziałami. 26 września 1939 roku pod Morańcami niedaleko Przemyśla kawalerzyści 27. Pułku Ułanów z Nowogródzkiej Brygady Kawalerii przeprowadzili dwie ostatnie szarże kampanii wrześniowej. Polskie ataki nie odniosły sukcesu, poniesiono znaczne straty. 27 września, kawalerzyści z 27. Pułku Ułanów starli się z oddziałami sowieckimi. Otoczeni polscy żołnierze zostali zmuszeni do kapitulacji pod wsią Władypol. Tego dnia na oddziały Brygady uderzyli także Niemcy.
Wobec zaciskającego się pierścienia nieprzyjacielskich jednostek generał Anders rozformował swoją Grupę Operacyjną na mniejsze oddziały, które miały kierować się na Węgry. 28 września do sowieckiej niewoli dostał się generał Konstanty Plisowski, zginął on w zbrodni katyńskiej. Dzień później Sowieci zatrzymali generała Andersa. Miał on więcej szczęścia, zdołał przeżyć i w 1941 roku stanął na czele formowanych w ZSRR polskich oddziałów. Przedostatni dowódca Nowogródzkiej Brygady Kawalerii pułkownik Kazimierz Żelisławski również dostał się do niewoli, został zamordowany przez Sowietów wiosną 1940 roku.
