wtorek,
Komendanci Armii Krajowej
„Armia Krajowa była rycerską”
— Zofia Kossak-Szczucka, „W Polsce Podziemnej”.
Rozkazem Naczelnego Wodza generała broni Władysława Sikorskiego z 14 lutego 1942 roku Związek Walki Zbrojnej został przekształcony w Armię Krajową (AK). Armia Krajowa działała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, okupowanej przez Niemcy i ZSRR, była podporządkowaną Naczelnemu Wodzowi integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych. Była to największa tego typu organizacja w okupowanej Europie.
W latach 1942-1945 żołnierze Armii Krajowej przeprowadzili ponad 110 tysięcy akcji zbrojno-dywersyjnych o większym rozmiarze. Aktywna działalność polskiego podziemia powodowała, że okupant musiał utrzymywać w kraju liczne siły wojskowe i nie mógł ich użyć na innych frontach. Prowadzono działalność informacyjno-propagandową – wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. Podejmowano akcje odwetowe i represyjne w stosunku do zdrajców oraz niemieckich funkcjonariuszy.
Sprawnie funkcjonował wywiad AK. Zasięg jego działania obejmował także inne państwa, w tym w szczególności Niemcy i Rosję. Polacy dostarczali sojusznikom ważne informacje na temat planów strategicznych, niemieckich jednostek, obiektów przemysłowych, ruchu okrętów, wynalazków wojskowych. Jedne z największych sukcesów wywiadu związane były z niemiecką bronią rakietową. Polacy zdobyli informacje na temat ośrodka doświadczalnego Peenemünde. W maju 1943 roku żołnierze AK na niemieckim poligonie nad Bugiem zdobyli niewybuch rakiety V-2. Wykonana przez polskich specjalistów dokumentacja i części rakiety trafiły do Wielkiej Brytanii.
W obliczu wkroczenia Armii Czerwonej na dawne tereny II Rzeczpospolitej podjęto operację pod nazwą akcja „Burza”. Była ona skierowana przeciw wycofującym się wojskom niemieckim. Najważniejszym celem tej operacji było skłonienie ZSRR do uznania Rządu RP w Londynie za sprawujący władzę w Polsce oraz granicy wschodniej sprzed 1939 roku. Największym wystąpieniem zbrojnym w ramach tych działań było powstanie warszawskie. Cele militarne akcji „Burza” zostały częściowo osiągnięte. Z politycznego punktu widzenia operacja zakończyła się porażką. Sowieckie służby bezpieczeństwa dokonywały masowych aresztowań żołnierzy podziemia i przedstawicieli władz państwa polskiego. Nie reagowali na to alianci zachodni.
Armia Krajowa została rozwiązana 19 stycznia 1945 roku. Żołnierze Armii Krajowej byli prześladowani przez władze komunistyczne, wielu z nich zostało zamordowanych. Informacje związane z działalnością Polskiego Państwa Podziemnego podlegały ścisłej cenzurze. Wiele faktów zostało zatajonych lub przedstawionych w zafałszowanej wersji. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero w 1989 roku.
Stefan Rowecki
Pierwszym komendantem Armii Krajowej był Stefan Rowecki.
„Ja do niewoli nie pójdę. Wojna jeszcze nieskończona. Będę walczyć dalej. Może we Francji, może gdzie indziej, ale broni nie złożę”
–– Stefan Rowecki, odprawa przed kapitulacją pierwszej bitwy pod Tomaszowem Lubelskim
Stefan Rowecki urodził się 25 grudnia 1895 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Po wybuchu pierwszej wojny światowej, pod koniec 1914 wstąpił do Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Walczył w szeregach I Brygady Legionów Polskich. Po kryzysie przysięgowym został internowany. W lutym 1918 roku został żołnierzem Polskiej Siły Zbrojnej. W listopadzie 1918 roku rozbrajał Niemców. Jako szef Oddziału II Sztabu Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej generała Edwarda Rydza-Śmigłego brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego był oficerem zawodowym. Latem 1939 roku w stopniu pułkownika objął stanowisko dowódcy Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej.
Razem ze swoją jednostką walczył w kampanii wrześniowej. Po kapitulacji uniknął niewoli i wrócił do Warszawy. Został zastępcą komendanta Służby Zwycięstwu Polski generała Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. W maju 1940 roku otrzymał awans do stopnia generała brygady. 30 czerwca 1940 został komendantem głównym ZWZ i dowódcą Sił Zbrojnych w Kraju. Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie, jednak posiadała stosunkowo dużą samodzielność w sprawowaniu władzy w kraju. Formowanie struktur militarnych w okupowanym kraju było zadaniem trudnym. Po klęsce wrześniowej nastroje społeczne wobec kadry oficerskiej nie były najlepsze. Rowecki sporo energii włożył w proces łączenia najważniejszych organizacji konspiracyjnych w kraju w jednolite wojsko podziemne. Zdecydowanie odmawiał współpracy z polskimi komunistami, którzy już w 1940 roku próbowali mediacji z Polskim Państwem Podziemnym.
Wysoko oceniano działalność komórek wywiadowczych ZWZ. Latem 1941 roku po hitlerowskim ataku na Sowietów ZWZ powołał organizację „Wachlarz”. Miała ona prowadzić działania dywersyjne na liniach komunikacyjnych na tyłach frontu wschodniego. Brytyjczycy i Sikorski przykładali do tych działań wielką wagę. Do „Wachlarza” trafiła połowa cichociemnych. Jesienią 1941 roku w szeregach ZWZ znajdowało się 40 tysięcy żołnierzy. Niestety większość z nich nie posiadała odpowiedniego przeszkolenia i doświadczenia. Wartość bojową ZWZ obniżało niedostateczne wyposażenie w broń.
14 lutego 1942 roku Związek Walki Zbrojnej został przemianowany na Armię Krajową, a generał Rowecki objął stanowisko jej komendanta głównego. Z uwagi na znaczenie stanowisk, które zajmował w polskim ruchu oporu, był intensywnie poszukiwany przez gestapo. Funkcjonowała specjalna komórka zajmująca się wyłącznie polowaniem na przywódców podziemia, a z rysopisem Roweckiego zapoznany był każdy funkcjonariusz lub agent niemiecki działający na terenie Warszawy. Rowecki ochronę osobistą ograniczał jedynie do spotkań służbowych, był zdania, że łatwiej uniknie aresztowania, wtapiając się w tłum. 30 czerwca 1943 roku został aresztowany przez Niemców na skutek działań agentów gestapo ulokowanych w wywiadzie AK. W obawie przed próbą odbicia natychmiast został przetransportowany samolotem do Berlina. Odrzucił niemieckie propozycje współpracy. W połowie lipca 1943 roku został więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Sachsenhausen. 14 marca 1944 roku rozkazem Naczelnego Wodza generała Kazimierza Sosnkowskiego otrzymał awans do stopnia generała dywizji. Został zgładzony na osobisty rozkaz Heinricha Himmlera po wybuchu powstania warszawskiego, w pierwszych dniach sierpnia 1944 roku.
Tadeusz Bór-Komorowski
Po aresztowaniu generała Stefana Roweckiego, w lipcu 1943 roku obowiązki Komendanta Armii Krajowej objął Tadeusz Bór-Komorowski. Posługiwał się wtedy pseudonimem „Bór”.
„Bezczynność AK na terenach zajmowanych przez armię sowiecką byłaby szkodliwa, gdyż nie byłoby wtedy przeszkody, aby upozorować wolę narodu polskiego stworzenia 17 republiki sowieckiej”
–– Tadeusz Bór-Komorowski, raport do Naczelnego Wodza, lipiec 1944.
Tadeusz Komorowski urodził się 1 czerwca 1895 roku. Od 1913 roku służył w armii austro-węgierskiej. Podczas pierwszej wojny światowej walczył na froncie rosyjskim i włoskim. W listopadzie 1918 roku został oficerem Wojska Polskiego w stopniu porucznika. Przydzielony do 9. Pułku Ułanów wziął udział w wojnie z Ukraińcami oraz wojnie z bolszewikami. W dwudziestoleciu międzywojennym był oficerem zawodowym. Walczył w kampanii wrześniowej. Pod koniec 1939 roku w Krakowie utworzył konspiracyjną organizację, która w styczniu 1940 podporządkowała się Związkowi Walki Zbrojnej. W lutym 1940 roku otrzymał awans na generała brygady. Latem 1941 roku przedostał się do Warszawy i został powołany na stanowisko zastępcy komendanta głównego Związku Walki Zbrojnej. Już jako komendant główny AK w marcu 1944 roku został mianowany na generała dywizji. Wspólnie z Delegatem Rządu RP na Kraj, wicepremierem Janem Stanisławem Jankowskim, podjął decyzję o wybuchu powstania warszawskiego.
„Wydałem rozkaz wszczęcia jawnej walki w Warszawie dnia pierwszego sierpnia 1944, w chwili gdy armia czerwona znajdowała się u samych wrót naszej stolicy i kiedy wszystkie względy wojskowe zdawały się wskazywać, że chwila dojrzała do otwarcia bitwy na tym odcinku. Wydałem te rozkazy ufając, że bitwa rozpoczęta wewnątrz miasta przez nasze siły zostanie niezwłocznie poparta przez wojska sowieckie, przez wznowioną ofensywę, przez bombardowanie niemieckich obiektów wojskowych, przez rzucanie nam materiałów wojennych. Nie zamierzam ani oskarżać, ani odpierać zarzutów” –– Tadeusz Komorowski.
Podczas powstania przebywał w Warszawie. 30 września 1944 roku prezydent RP Władysław Raczkiewicz mianował generała Komorowskiego Naczelnym Wodzem z zastrzeżeniem, że „wstępuje w prawa i obowiązki Naczelnego Wodza z chwilą rozpoczęcia swych czynności w siedzibie Prezydenta Rzeczypospolitej i Rządu”. Po upadku powstania Tadeusz Komorowski trafił do niemieckiej niewoli. Po zakończeniu wojny przybył do Londynu. 28 maja 1945 przejął od generała Władysława Andersa obowiązki Naczelnego Wodza. W latach 1947-49 był premierem rządu emigracyjnego. Współorganizował Koło Byłych Żołnierzy Armii Krajowej, z jego inicjatywy ustanowiono odznaczenie – Krzyż Armii Krajowej. Tadeusz Komorowski zmarł 24 sierpnia 1966 w Wielkiej Brytanii.
Leopold Okulicki
3 października 1944 roku w związku ze wzięciem do niewoli Tadeusza Bora-Komorowskiego, nowym komendantem głównym Armii Krajowej został Leopold Okulicki.
„Praca konspiracyjna przeciw NKWD jest bez porównania trudniejsza niż przeciw gestapo”
–– Leopold Okulicki, depesza do generała Stanisława Kopańskiego, grudzień 1944.
Leopold Okulicki urodził się 12 listopada 1898 roku w Bratucicach, w okolicach Bochni. W 1910 roku rozpoczął naukę w gimnazjum w Bochni. Jego rodzice chcieli, aby został księdzem, ich plany przekreślił wybuch wojny. Okulicki od 191 roku był członkiem Związku Strzeleckiego, rok później uzyskał stopień podoficerski. W połowie sierpnia 1914 roku uciekł z domu z zamiarem wstąpienia do Legionów Polskich. Z uwagi na wiek został odesłany do domu, jednak nie zrezygnował i w październiku następnego roku ponownie spróbował zrealizować swoje plany. Wstąpił w szeregi 3 pułku piechoty Legionów Polskich.
Między innymi brał udział w walkach pod Kosiuchnówką. Po kryzysie przysięgowym został wcielony do armii austriackiej. Po ucieczce z wojska na początku 1918 roku wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej w Krakowie. W rodzinnych stronach zorganizował oddział POW, z którym brał udział w rozbrajaniu Niemców. W listopadzie 1918 roku został oficerem Wojska Polskiego. Walczył z Ukraińcami w obronie Lwowa. Od maja 1919 pułk piechoty, w którym służył, został skierowany na front w wojnie polsko-bolszewickiej. Kilkakrotnie ranny w walkach został odznaczony za odwagę Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari oraz trzykrotnie Krzyżem Walecznych. W dwudziestoleciu międzywojennym Leopold Okulicki był zawodowym żołnierzem.
W kampanii wrześniowej początkowo był oficerem łącznikowym Naczelnego Wodza. Od 10 września brał czynny udział w obronie Warszawy jako szef sztabu odcinka Warszawa-Wschód, a później dowódca zgrupowania na Woli. Po decyzji dowództwa o kapitulacji stolicy jako jeden z pierwszych wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski. W październiku został mianowany komendantem Okręgu Służby Zwycięstwu Polski w Łodzi. Po przekształceniach polskiego podziemia kontynuował działalność konspiracyjną jako komendant łódzkiego okręgu Związku Walki Zbrojnej. Kiedy Niemcy wystawili za nim listy gończe, wrócił do Warszawy. W listopadzie 1940 roku został oddelegowany do Lwowa na stanowisko miejscowego komendanta ZWZ. W styczniu 1941 aresztowało go NKWD. Wywieziony do Moskwy trafił do więzienia Lefortowo. Był wielokrotnie przesłuchiwany, odrzucił propozycję współpracy. Po podpisaniu układu Sikorski-Majski został zwolniony i w sierpniu 1941 roku objął funkcję szefa sztabu formowanej w ZSRR armii polskiej. Brał udział w negocjacjach ze Stalinem i Mołotowem. Nie wiedząc o Katyniu polscy dowódcy, domagali się uwolnienia zaginionych polskich oficerów. Po ewakuacji Armii Andersa do Iranu Okulicki dowodził 7 Dywizją Piechoty na Bliskim Wschodzie.
W 194 roku trafił do Londynu. Odbył kurs cichociemnych i w maju 1944 roku został zrzucony do kraju. Awansowany do stopnia generała brygady objął stanowisko szefa Operacji i pierwszego zastępcy szefa Sztabu Komendy Głównej Armii Krajowej. W przeddzień wybuchu powstania warszawskiego, 27 lipca 1944, Tadeusz Bór-Komorowski wyznaczył go na swojego następcę na stanowisku komendanta AK na wypadek niemożności dalszego dowodzenia. Jednocześnie Okulicki został komendantem organizacji „NIE”, której zadaniem było kontynuowanie walki o niepodległość Polski po wkroczeniu Armii Czerwonej. Był jednym z głównych zwolenników walki zbrojnej w Warszawie. Po wybuchu powstania pozostawał w izolacji z uwagi na jego zadanie tworzenia alternatywnej zakonspirowanej struktury wojskowej w ramach organizacji NIE. W związku z niepomyślnym przebiegiem walk w Warszawie, Okulicki we wrześniu włączył się do działań powstańczych.
Już jako komendant główny AK, 3 października 1944 roku razem z ludnością cywilną opuścił stolicę. Po upadku powstania obowiązki komendanta organizacji NIE przejął generał August Emil Fieldorf „Nil”. Na początku października 1944 roku siedziba kwatery Komendy Głównej Armii Krajowej została przeniesiona do Częstochowy. 19 stycznia 1945 roku Okulicki wydał rozkaz rozwiązania Armii Krajowej. Polska znalazła się pod kontrolą Sowietów i zwolnienie żołnierzy z przysięgi miało uchronić ich przed represjami NKWD. Zachowano szkieletową sieć struktur, magazyny broni oraz łączność radiową.
28 marca 1945 roku przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali podstępnie aresztowani i przewiezieni do Moskwy przez NKWD. Wśród nich znajdował się Leopold Okulicki. Po trzymiesięcznym śledztwie i pobycie w więzieniu NKWD na Łubiance zorganizowano pokazowy proces. Władzom sowieckim chodziło jedynie o zachowanie jakichkolwiek pozorów przed mocarstwami zachodnimi. Stalin założył, że ich przywódcy nie będą dochodzili prawdy. Wszystko przebiegało według sowieckich wzorów i nie miało nic wspólnego z procesem sądowym w demokratycznym państwie. Akt oskarżenia zawierał zarzuty dotyczące nielegalności polskich organizacji oraz planów walki u boku armii niemieckiej z oddziałami sowieckimi. Sądowi przewodniczył generał Wasilij Ulrich, zasłużony towarzysz, który skazał na śmierć tysiące starych bolszewików podczas wielkiej czystki w latach 1936–1938.
W sławnym procesie szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego Okulicki został skazany na dziesięć lat więzienia. Los generała Okulickiego po 1945 roku pozostawał nieznany. W 1955 roku po oficjalnym zapytaniu rządów Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii o los tych spośród „szesnastu”, którzy nie wrócili do kraju, władze ZSRR ogłosiły, że Leopold Okulicki zmarł w więzieniu na Łubiance 24 grudnia 1946 roku na skutek ataku serca. Prawdopodobnie w rzeczywistości został zamordowany. W październiku 1989 roku Prokurator Generalny w Warszawie skierował do swojego odpowiednika w Moskwie wniosek o postępowanie rehabilitacyjne w sprawie generała Okulickiego. Decyzją Plenum Sądu Najwyższego ZSRR z kwietnia 1990 roku sprawa karna wobec Leopolda Okulickiego została umorzona z braku znamion przestępstwa w jego działaniach.
„Zarówno Brytyjczycy, jak i Amerykanie podjęli znaczne wysiłki, aby przekazać do wiadomości publicznej, że członkowie Armii Krajowej byli żołnierzami armii sprzymierzonych, którym należał się status kombatantów. Trzecia Rzesza musiała – choć niechętnie – uznać ten fakt. Natomiast konsekwentnie odmawiały uznania go dwie instytucje: NKWD oraz brytyjskie Ministerstwo Rent i Emerytur”
— Norman Davies, „Powstanie ’44”.
