sobota,
Jan Zamoyski
Jan Sariusz Zamoyski urodził się 19 marca 1542 roku. Po ukończeniu kalwińskiego gimnazjum w Krasnymstawie wyjechał za granicę, studiował w Paryżu, Strasburgu i Padwie. W 1563 roku został rektorem akademii padewskiej. W 1564 roku wrócił do kraju i jako człowiek wszechstronnie wykształcony został sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. Po śmierci bezpotomnego Zygmunta Augusta miał duży wpływ na losy Rzeczypospolitej. Za panowania Stefana Batorego został kanclerzem wielkim oraz hetmanem wielkim koronnym, w tym okresie był zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii. Batory przeprowadził trzy zwycięskie kampanie przeciwko wojskom cara Iwana Groźnego, dzięki którym przeszedł do historii jako dzielny wojownik. Zamoyski przyczynił się do sukcesów politycznych i gospodarczych króla, wspierał go także na polu militarnym. Wcześniej nie miał specjalnie dużego doświadczenia wojskowego, podczas wojny z Rosją w latach 1579–1581 stał się specjalistą w zdobywaniu miast.
Kiedy zmarł król Stefan Batory, w Rzeczypospolitej nastał okres bezkrólewia, który sprzyjał niesnaskom wśród szlachty. Wśród kandydatów do polskiego tronu na czoło wysunęli się dwaj rywale, arcyksiążę austriacki Maksymilian III Habsburg oraz Zygmunt Waza, syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i królewny polskiej Katarzyny Jagiellonki. Jan Zamoyski popierał kandydaturę Zygmunta Wazy. Sejm elekcyjny na nowego króla wybrał szwedzkiego królewicza Zygmunta, kilka dni później opozycja obwołała królem Maksymiliana III Habsburga. Sytuacja zmierzała do zbrojnej konfrontacji. Habsburg na czele swoich oddziałów zamierzał wjechać triumfalnie do Krakowa, jednak zapobiegł temu hetman wielki koronny Jan Zamoyski ze swoimi wojskami.
Po koronacji Zygmunta III Wazy Jan Zamoyski postanowił ostatecznie zmusić Maksymiliana III Habsburga do zrzeczenia się praw do korony polskiej. Do decydującego starcia doszło pod Byczyną na Opolszczyźnie, gdzie austriacki arcyksiążę rozbił obóz. Bitwa trwała bardzo krótko jednocześnie była bardzo krwawa. Kiedy oddziały Habsburga wpadły w panikę, husaria Zamoyskiego całkowicie je rozbiła, a arcyksiążę z garstką żołnierzy schronił się w Byczynie. Zamoyski natychmiast przystąpił do oblężenia, wykorzystując porzucone przez przeciwnika działa. Habsburg zgodził się na kapitulację. 9 marca 1589 roku podpisano traktat bytomsko-będziński, który formalnie zakończył zmagania o polską koronę. Zygmunt III obawiał się wpływów Zamoyskiego, jednak zgodnie z prawem nie mógł go odwołać ze stanowiska, z kolei Jan Zamoyski traktował króla jako element swojej gry politycznej. Kiedy kanclerz odkrył, że Zygmunt chce scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za pomoc w walce o szwedzki tron, wybuchł otwarty konflikt, jednak Zamoyski mimo swojej silnej pozycji nie zdołał doprowadzić do detronizacji króla.
Plan Zamoyskiego przewidywał utworzenie z Mołdawii państwa buforowego, które stanowiłoby ochronę przed atakami Turków. Latem 1595 roku oddziały armii koronnej pod jego komendą wkroczyły do Mołdawii, Polacy osadzili na tronie hospodarskim Jeremiego Mohyłę. Poczynania te nie uszły uwagi Imperium Osmańskiego, z interwencją wyruszyła armia tatarska. Aby zagrodzić Tatarom drogę do stolicy Hospodarstwa Mołdawskiego, wojska Zamoyskiego przeprawiły się przez rzekę Prut i założyły w okolicach miejscowości Cecora warowny obóz. Liczące siedem tysięcy ludzi oddziały Zamoyskiego stawiły twardy opór dwudziestu pięciu tysiącom żołnierzy dowodzonych przez chana krymskiego Ğazı II Gireja. Po kilku dniach walk Ğazı II Girej doszedł do wniosku, że nie jest w stanie pokonać Zamoyskiego i podpisał porozumienie, na którego mocy Tatarzy uznali władzę Jeremiego Mohyły i wyrazili zgodę na pobyt polskich wojsk w Mołdawii.
W latach 1600–1611 trwała wojna polsko-szwedzka o Inflanty. W tle sporu o ziemie dawnego zakonu kawalerów mieczowych toczyła się walka o tron szwedzki między Karolem Sudermańskim a Zygmuntem III Wazą. W pierwszej fazie konfliktu sukcesy odnosili Szwedzi. Jesienią 1601 roku do Inflant wkroczyła silna armia dowodzona przez hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, wyprawa sprowadziła się do oblegania kolejnych twierdz. Pierwsze na drodze wojsk koronnych wyprawy było miasto Wolmar, które Zamoyski zdobył po kilku tygodniach ostrzału z dział. Wiosną następnego roku oddziały hetmana wielkiego koronnego opanowały Fellin, a 30 września zdobyły Biały Kamień.
Zamoyski był nie tylko zręcznym politykiem i strategiem, lecz również sprawnym przedsiębiorcą. Stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów, pod koniec życia miał jedenaście miast i ponad dwieście wsi, dodatkowo dzierżawił od króla dwanaście miast i 612 wsi. Zamoyski utrzymywał własne wojsko. W 1580 założył miasto Zamość, które stało się stolicą Ordynacji Zamojskiej, a w 1595 roku ufundował Akademię Zamojską. Na swoim dworze skupiał wybitnych uczonych i artystów. Jan Zamoyski zmarł 3 czerwca 1605 roku.
