niedziela, 2022-04-24

Jan Karski – bohater świata

„Rząd polski, jako przedstawiciel prawomocnej władzy kraju, w którym Niemcy prowadzą systematyczną eksterminację obywateli polskich i obywateli pochodzenia żydowskiego wielu innych krajów europejskich – uważa za swój obowiązek zwrócić się do rządów Narodów Zjednoczonych, ufając, że podzielą one jego opinię co do konieczności nie tylko potępienia zbrodni popełnianych przez Niemców i ukarania zbrodniarzy, ale także znalezienia skutecznych środków, po których można by się spodziewać, że powstrzymają Niemcy od dalszego stosowania metod masowej zagłady.”

–– Nota Raczyńskiego

Jan Karski urodził się 24 kwietnia 1914 roku. Tak naprawdę przyszły emisariusz władz Polskiego Państwa Podziemnego nazywał się Jan Romuald Kozielewski. Według niektórych źródeł właściwa data jego urodzin to 24 czerwca 1914. W 1935 Karski ukończył prawo i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Odbył roczny kurs w Wołyńskiej Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii. Od stycznia 1939 roku pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Jako oficer 5 Dywizjonu Artylerii Konnej wziął udział w kampanii wrześniowej. W niewoli sowieckiej przebywał w łagrze Kozielszczyna. Przebrany za szeregowca został objęty wymianą jeńców pomiędzy Niemcami i ZSRR. W listopadzie 1939 uciekł z niemieckiego transportu. W Warszawie włączył się w działalność konspiracyjną i został kurierem Polskiego Państwa Podziemnego. Nadawał się do tego zadania idealnie, władał kilkoma językami i posiadał fotograficzną pamięć. W styczniu 1940 roku wyruszył ze swoją pierwszą misją do polskiego rządu emigracyjnego we Francji.

W czasie trzeciej misji został aresztowany na Słowacji przez Gestapo. Brutalnie przesłuchiwany, nie widząc szans na ratunek, próbował popełnić samobójstwo. Odratowanego kuriera Niemcy przewieźli do kraju. Został odbity ze szpitala w Nowym Sączu przez żołnierzy polskiego podziemia. Ciekawostkę stanowi fakt, że w akcji brał udział Józef Cyrankiewicz, który w przyszłości został komunistycznym premierem odpowiedzialnym m.in. za pacyfikację postania robotniczego w Poznaniu w 1956 roku.

Karski wrócił do pracy w konspiracji. Raporty opisujące sytuację w okupowanej Polsce przygotowane przez Karskiego były obok raportów Witolda Pileckiego pierwszym źródłem informacji na temat Holokaustu na świecie. Na polecenie delegata rządu latem 1942 roku spotkał się z przywódcami żydowskiego podziemia. Chcieli oni, aby kurier poinformował rząd polski w Londynie i rządy alianckie o sytuacji Żydów w Polsce. Karski dwukrotnie przedostał się do getta warszawskiego. Później w przebraniu ukraińskiego strażnika wszedł na teren obozu przejściowego w Izbicy, z którego Żydów transportowano do obozów zagłady.

Jesienią 1942 roku Jan Karski wyruszył w swoją ostatnią konspiracyjną misję. W Londynie opracował ostateczną wersję raportu i przekazał go polskiemu rządowi. Ten sam raport w wersji angielskiej przekazano władzom brytyjskim. Jan Karski odbył szereg spotkań z brytyjskimi politykami, intelektualistami, duchownymi i dziennikarzami. Wstrząsająca relacja naocznego świadka nie dała żadnych efektów – większość osób ją ignorowała lub przyjmowała z niedowierzaniem.

Na podstawie przywiezionych przez Karskiego mikrofilmów i jego raportów lat 1940-1942 powstała oficjalna nota dyplomatyczna Rządu RP na uchodźstwie sygnowana przez ministra spraw zagranicznych Edwarda Raczyńskiego, nazywana Notą Raczyńskiego. Dotyczyła ona zbrodni dokonywanych na ludności żydowskiej w okupowanej Polsce. 10 grudnia 1942 roku Nota Raczyńskiego została rozesłana do rządów krajów będących sygnatariuszami Deklaracji Narodów Zjednoczonych. Na zlecenie MSZ w notę opublikowano także w postaci broszury pod tytułem „The Mass extermination of Jews in German occupied Poland” („Masowa eksterminacja Żydów na terenie okupowanej przez Niemców Polski”). Był to pierwszy oficjalny raport o Holokauście dostępny dla zachodniej opinii publicznej.

Pod koniec lipca 1943 roku Karski został przyjęty przez prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta. Rozmowa nie przyniosła spodziewanych rezultatów. W pewnym momencie prezydent przerwał relację Karskiego i powiedział: „...Policzymy się z Niemcami po wojnie. Panie Karski, proszę mnie ewentualnie wyprowadzić z błędu, ale czy Polska jest krajem rolniczym? Czy nie potrzebujecie koni do uprawy waszej ziemi?”. W Stanach Zjednoczonych Karski spotykał się z przedstawicielami amerykańskich elit. Streścił swój raport do trwającej kilkanaście minut wersji i nauczył się jej na pamięć. Przez wiele osób jego relacje były traktowane jako niewiarygodne, a nawet postrzegane jako propaganda polskiego rządu.

W 1944 roku Jan Karski napisał książkę „Story of a Secret State”. Zrobiła ona furorę w Stanach Zjednoczonych. Amerykanie dowiedzieli się z niej o walce Polaków, fenomenie Polskiego Państwa Podziemnego, zbrodniach hitlerowskich i zagładzie Żydów. Dopiero książka okazała się skuteczną metodą przekazania informacji. „Story of a Secret State” przetłumaczono na wiele języków. Amerykański bestseller dopiero w 1999 roku pod tytułem „Tajne państwo” został wydany w Polsce.

Po wojnie Karski pozostał w USA. Związał się z Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie. Na tej uczelni uzyskał stopień naukowy doktora, później profesora nauk politycznych. Przez czterdzieści lat wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu na Wydziale Służby Zagranicznej. Wśród jego studentów był między innymi przyszły prezydent Bill Clinton. W 1970 roku napisał monografię „The Great Powers and Poland, 1919-1945: From Versailles to Yalta” („Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty”). Przez wiele lat Karski pozostawał w cieniu i milczał na temat swoich wojennych przeżyć. Kiedy w 1985 roku pojawił się film dokumentalny Claude'a Lanzmanna o Holokauście z udziałem Jana Karskiego jego ogromne starania czynione w imieniu europejskich Żydów i jego własnej ojczyzny poznała światowa opinia publiczna. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie.

Lista raportów Jana Karskiego:

• Podróż autora raportu (1940).
• Sytuacja ogólna w kraju (1940).
• Wybrane zagadnienia polityczno-ideowe w kraju (1940).
• Zagadnienia Żydowskie w kraju (1940).
• Misja Jana Karskiego w Londynie (1942).
• Podtrzymywanie nastroju walki w społeczeństwie (1942).
• Notatka z rozmowy z prezydentem F.D. Rooseveltem (1943).

Jan Karski otrzymał wiele odznaczeń, był uhonorowany na wiele sposobów, powstawały na jego temat filmy. Osiem amerykańskich i polskich uczelni nadało mu tytuł doktora honoris causa.

• W latach 1941 i 1943 Jan Karski był dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari.
• W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.
• Rok 1983 – film w reżyserii reżyseria Martina Smitha „Wysłannik z Polski” (Messanger from Poland).
• W 1994 roku został honorowym obywatelem Izraela.
• W 1993 powstał film dokumentalny „Daremna misja” o Janie Karskim w reżyserii Janusza Weycherta.
• W 1995 roku otrzymał najwyższe polskie odznaczenie państwowe – Order Orła Białego.
• W 1996 roku powstał film dokumentalny Waldemara Piaseckiego i Michała Fajbusiewicza o Janie Karskim pod tytułem „Moja misja”.
• W 1998 roku otrzymał nominację do Pokojowej Nagrody Nobla.
• W 2002 roku powstał film dokumentalny „Le Rapport Karski”, którego reżyserem był Claude Lanzmann.
• Rok 2005 – film dokumentalny o Janie Karskim „Człowiek, który chciał zatrzymać holocaust”.
• Rok 2010 – film animowany z wytwórni Disney Enterprises „Posłaniec z piekła. Historia Jana Karskiego” (Messenger from Hell).
• W 2012 w USA Janowi Karskiemu przyznano pośmiertnie Prezydencki Medal Wolności – najwyższe amerykańskie odznaczenie cywilne.
• Rok 2015 – film dokumentalny w reżyserii Sławomira Grünberga. „Karski i władcy ludzkości” (Karski & The Lords of Humanity)
• W 2016 postanowieniem Prezydenta RP porucznik Jan Kozielewski (Karski) został pośmiertnie mianowany generałem brygady.

Wybrane publikacje Jana Karskiego:

• „Courier from Poland: The Story of a Secret State”, Boston 1944 (wydanie polskie „Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu”, Warszawa 1999, Wydawnictwo „Twój Styl”).
• „The Great Powers and Poland, 1919-1945: From Versailles to Yalta”, 1985 (wydanie polskie „Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919-1945 od Wersalu do Jałty”, Warszawa 1992, Państwowy Instytut Wydawniczy)
• „Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski: 1940–1945”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1995.
• „Polska powinna stać się pomostem między narodami Europy Zachodniej i jej wschodnimi sąsiadami”, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1997.