Komisarze wysłani przez Rzeczpospolitą do traktatów z Chmielnickim dotarli wreszcie wśród największych trudności do Nowosiółek i tam zatrzymali się czekając odpowiedzi od zwycięskiego hetmana, który tymczasem bawił w Czehrynie.
Siedzieli smutni i strapieni, bo przez drogę ciągle groziła im śmierć, a trudności mnożyły się na każdym kroku. Dzień i noc otaczały ich tłumy czerni zdziczałej do reszty przez mordy i wojnę - i wyły o śmierć komisarzów. Raz w raz napotykali od nikogo niezależne watahy złożone ze zbójców lub dzikich czabanów, nie mających najmniejszego pojęcia o prawach narodów, a głodnych krwi i zdobyczy. Mieli wprawdzie komisarze sto koni asystencji, którymi pan Bryszowski dowodził, prócz tego sam Chmielnicki, w przewidywaniu, co ich spotkać może, przysłał im pułkownika Dońca wraz z czterystoma mołojcami; ale eskorta ta łatwo mogła okazać się niewystarczającą, bo tłumy dziczy rosły z każdą godziną i coraz groźniejszą przybierały postawę. Kto tylko z konwoju albo ze służby oddalił się choć na chwilę od gromady, ginął bez śladu. Byli oni jako garść podróżnych otoczona przez stado zgłodniałych wilków. I tak upływały im całe dnie, tygodnie, aż na noclegu w Nowosiółkach zdawało się już wszystkim, że nadchodzi ostatnia godzina. Konwój dragoński i eskorta Dońca toczyły od wieczora formalną walkę o życie komisarzów, którzy odmawiając modlitwy za konających polecali duszę Bogu. Karmelita Łętowski dawał im kolejno rozgrzeszenie, a tymczasem zza okien wraz z powiewem wiatru dochodziły straszliwe wrzaski, odgłosy strzałów, piekielne śmiechy, szczęk kos, wołania: "Na pohybel!" i o głowę wojewody Kisiela, który głównym był przedmiotem zawziętości.
Była to straszna noc a długa, bo zimowa. Wojewoda Kisiel wsparł głowę na ręku i siedział od kilku godzin nieruchomie. Nie śmierci on się lękał, bo od czasów wyruszenia z Huszczy tak już był wyczerpany, zmęczony, bezsenny, że raczej by z radością do śmierci wyciągnął ręce - ale duszę jego nurtowała bezdenna rozpacz. On to przecie, jako Rusin z krwi i kości pierwszy wziął na się rolę pacyfikatora w tej bezprzykładnej wojnie - on występował wszędy, w senacie i na sejmie, jako najgorętszy stronnik układów, on popierał politykę kanclerza i prymasa, on potępiał najsilniej Jeremiego i działał w dobrej wierze dla dobra kozactwa i Rzeczpospolitej - i wierzył całą swą gorącą duszą, że układy, że ustępstwa wszystko pogodzą, uspokoją, zabliźnią - i właśnie teraz, w tej chwili, gdy wiózł buławę Chmielnickiemu, a ustępstwa Kozaczyźnie, zwątpił o wszystkim - ujrzał oczywiście marność swoich wysileń, ujrzał pod nogami próżnię i przepaść. "Zali oni nie chcą niczego więcej, jeno krwi? zali nie o inną wolność, jeno o wolność rabunku i pożogi im idzie?" - myślał z rozpaczą wojewoda i tłumił jęki, które rozrywały mu pierś szlachetną.
I byłby chętnie poniósł im w darze wojewoda tę białą skołataną głowę, gdyby nie ta resztka wiary, że im i całej Kozaczyźnie trzeba dać coś więcej
A gdy tak myślał, jakiś promień nadziei i otuchy rozświecał na chwilę te ciemności, które nagromadziła w nim rozpacz
Ale mogą-li one być trwałe, póki pół miliona chłopów stoi pod bronią? Nie stopniejąż one z pierwszym powiewem wiosny jak owe śniegi, które w tej chwili pokrywają step?...
Tu znów przychodziły wojewodzie na myśl słowa Jeremiego: "Łaski można dać tylko zwyciężonym" - i znów myśl jego zasuwała się w ciemność, a pod nogami otwierała się przepaść .
Tymczasem mijała północ. Wrzaski i wystrzały nieco przycichły; natomiast świst wichru powiększał się, na dworze była zamieć śnieżna; znużone tłumy widocznie poczęły rozchodzić się do domów; nadzieja wstąpiła w serca komisarzów.
Wojciech Miaskowski, podkomorzy lwowski, podniósł się z ławy, posłuchał przy oknie zasutym śniegiem i rzekł:
Widzi mi się, że za łaską bożą jutra jeszcze dożyjemy.
Może też i Chmielnicki nadeszle liczniejszą asystencję, bo z tą nie dojedziemy - rzekł pan Śmiarowski.
Pan Zieleński, podczaszy bracławski, uśmiechnął się gorzko:
Kto by to rzekł, że komisarzami pokojowymi jesteśmy!
Posłowałem nieraz do Tatar - mówił pan chorąży nowogrodzki - ale takiego posłowania nie zaznałem póki życia. Więcej w naszych osobach Rzeczpospolita kontemptu doznaje, niż pod Korsuniem i Piławcami doznała. Mówię też waszmościom: wracajmy, bo o układach nie ma co i myśleć.
Wracajmy - powtórzył jak echo pan Brzozowski, kasztelan kijowski. - Nie może pokój stanąć, niech będzie wojna. Kisiel podniósł powieki i utkwił szklane oczy w kasztelanie.
Żółte Wody, Korsuń, Piławce! - rzekł głucho.
I umilkł, a za nim umilkli wszyscy -jeno pan Kulczyński, skarbnik kijowski, począł odmawiać głośno różaniec, a pan łowczy Krzetowski za głowę się obu rękoma chwycił i powtarzał:
Co za czasy? co za czasy! Boże, zmiłuj się nad nami . Wtem drzwi się otwarły i Bryszowski, kapitan dragonów biskupa poznańskiego, dowodzący konwojem, wszedł do izby.
Jaśnie wielmożny wojewodo - rzekł - jakiś Kozak pragnie widzieć ichmość panów komisarzy.
Dobrze - odrzekł Kisiel - a czerń rozeszła się już?
Poszli; obiecali jutro wrócić.
Bardzo nacierali?
Okrutnie, ale Kozacy Dońca zabili ich kilkunastu. Jutro obiecali nas spalić.
Dobrze, niech ten Kozak wejdzie.
Po chwili drzwi się otwarły i jakaś wysoka, czarnobroda postać stanęła w progu izby.
Kto jesteś? - pytał Kisiel.
Jan Skrzetuski, porucznik husarski księcia wojewody ruskiego . Kasztelan Brzozowski, pan Kulczyński i łowczy Krzetowski porwali się z ław. Wszyscy oni służyli ostatniego roku z księciem pod Machnówką i Konstantynowem i znali pana Jana doskonale, Krzetowski był mu nawet powinowatym.
Prawda! prawda! toż-że to pan Skrzetuski! - powtarzali.
Co tu robisz? i jakeś się do nas dostał? - pytał Krzetowski biorąc go w ramiona.
W chłopskim przebraniu, jak waszmościowie widzicie - rzekł Skrzetuski.
Mości wojewodo - wołał kasztelan Brzozowski - toć to jest najprzedniejszy rycerz spod chorągwi wojewody ruskiego, sławny w całym wojsku.
Witam go też wdzięcznym sercem - rzekł Kisiel - i widzę, że wielkiej to rezolucji musi być kawaler, skoro się do nas przedarł.
Po czym do Skrzetuskiego:
Czego od nas żądasz?
Abyście mi waszmość panowie iść ze sobą dozwolili.
Smokowi w paszczękę leziesz... ale gdy taka waszmościna wola, oponować jej nie możemy.
Skrzetuski skłonił się w milczeniu. Kisiel patrzył na niego ze zdziwieniem. Surowa twarz młodego rycerza uderzyła go powagą i boleścią.
Powiedzże mi waszmość - rzekł - jakie powody gnają cię do owego piekła, do którego nikt po dobrej woli nie idzie.
Nieszczęście, jaśnie wielmożny wojewodo.
Niepotrzebniem pytał - rzekł Kisiel. - Musiałeś kogoś z bliskich utracić i tam go jedziesz szukać?
Tak jest.
Dawnoż to się stało?
Zeszłej wiosny.
Jak to?... i waść dopiero teraz na poszukiwania się wybrał? Toż to rok blisko! Cóżeś waszmość dotąd porabiał?
Biłem się pod wojewodą ruskim.
Zaliż tak szczery pan nie chciał waści permisji udzielić?
Ja sam nie chciałem.
Kisiel znów spojrzał na młodego rycerza; po czym nastało milczenie, które przerwał dopiero kasztelan kijowski.
Wszystkim nam, którzyśmy z księciem służyli, znane są nieszczęścia tego kawalera, nad którymiśmy niejedną słoną kroplę z oczu uronili; a że wolał, póki była wojna, ojczyźnie służyć, zamiast swego dobra patrzeć, tym to chwalebniej z jego strony. Rzadki to jest przykład w dzisiejszych zepsutych czasach.
Jeśli się pokaże, że moje słowo u Chmielnickiego coś znaczy, to wierzaj mi waszmość, że go nie pożałuję w waścinej sprawie - rzekł Kisiel. Skrzetuski skłonił się znowu.
Idźże teraz spocznij - mówił łaskawie wojewoda - bo musisz być znużon niemało, jak i my wszyscy, którzy chwili spokoju nie mamy.
Ja go do swojej stancji zabiorę, to mój powinowaty - rzekł łowczy Krzetowski.
Pójdźmy i my wszyscy na spoczynek; kto wie, czy następnej nocy będziemy spali! - rzekł Brzozowski.
Może snem wiecznym - zakończył wojewoda.
To rzekłszy udał się do alkierza, przy którego drzwiach czekał już pachołek, a za nim rozeszli się i inni. Łowczy Krzetowski prowadził Skrzetuskiego do swej kwatery, która była o kilka domów dalej. Pachołek z latarką szedł przed nimi.
Jakaż to noc ciemna i zawieja coraz większa - mówił łowczy. - Ej, panie Janie! cośmy za chwile dziś przeżyli... myślałem, że sąd ostateczny blisko. Czerń prawie nam nóż na gardle trzymała. Bryszowskiemu ręce ustawały. Jużeśmy się żegnać zaczynali.
Byłem między czernią - odrzekł Skrzetuski. - Jutro na wieczór czekają nowej watahy zbójców, której dali znać o was. Jutro trzeba koniecznie stąd wyruszyć. Wszakże do Kijowa jedziecie?
Zależy to od responsu Chmielnickiego, do którego kniaź Czetwertyński pojechał. Oto moja stancja... wejdź proszę, panie Janie, kazałem wina zagrzać, to się posilimy przede snem.
Weszli do izby, w której na kominie palił się potężny ogień. Dymiące wino stało już na stole. Skrzetuski schwycił z chciwością za szklanicę.
Od wczoraj nie miałem nic w gębie - rzekł.
Wymizerowanyś strasznie. Widać i boleść, i trudy cię stoczyły. Ale mów mi jeno o sobie, boć ja przecie wiem o twojej sprawie... to ty kniaziówny tam między nimi szukać zamyślasz?
Albo jej, albo śmierci - odparł rycerz .
Łatwiej śmierć znajdziesz: skądże wiesz, że kniaziówna tam może być? - pytał dalej łowczy.
Bom jej gdzie indziej już szukał.
Gdzie tak?
Wedle Dniestru aż do Jahorlika. Jeździłem z kupcami ormiańskimi, bo były wskazówki, że tam ukryta; byłem wszędzie, a teraz do Kijowa jadę, gdyż tam ją miał Bohun odwieźć.
Zaledwie porucznik wymówił nazwisko Bohuna, gdy łowczy porwał się za głowę.
Skrzetuski pobladł.
Jak to? - rzekł. - Kto to powiadał?
Ów szlachcic, który to raz już kniaziównę ocalił, co to pod Konstantynowem tyle dokazywał, ten mnie mówił. Spotkałem go, gdy do Zamościa jechał. Minęliśmy się w drodze. Ledwiem go spytał: "Co słychać?" - odpowiedział mi, że Bohun zabit. Pytam: "A kto go zabił?" - odpowie: "Ja!" - Na tymeśmy się rozjechali.
Płomień, który rozpalił się w twarzy Skrzetuskiego, zgasł nagle.
Ten szlachcic - rzekł - rad klimkiem rzuci. Jemu nie można wierzyć. Nie! nie! Nie byłby on w stanie zabić Bohuna.
A tyżeś się nie widział z nim, panie Janie? Bo i to sobie przypominam, że mówił mi, iż do ciebie, do Zamościa jedzie .
W Zamościu nie doczekałem się go. Musi on być teraz w Zbarażu, ale mnie pilno było komisję dogonić, więcem z Kamieńca nie na Zbaraż wracał i nie widziałem go wcale. Bóg jeden raczy wiedzieć, czy i to prawda, co on mnie w swoim czasie o niej powiadał, co jakoby podsłuchał w niewoli u Bohuna będąc, że za Jampolem ją ukrył, a potem miał ją do Kijowa na ślub wieźć. Może i to nieprawda, jako i wszystko, co Zagłoba mówił.
Po cóż tedy do Kijowa jedziesz?
Skrzetuski zamilkł - przez chwilę słychać było tylko świst i wycie wiatru.
Bo... - rzekł łowczy przykładając palec do czoła - bo jeśli Bohun nie zabit, to możesz snadnie wpaść mu w ręce.
Po to ja i jadę, by jego znaleźć - odparł głucho Skrzetuski.
Jak to?
Niechże będzie sąd boży między nami.
Aleć on do walki z tobą nie stanie, jeno po prostu weźmie cię w łyka i żywota zbawi lub Tatarom zaprzeda.
Z komisarzami jestem, w ich asystencji.
Daj Bóg, abyśmy własne gardła wynieśli, a cóż mówić o asystencji!
Komu życie ciężkie, ziemia będzie lekka.
Bójże się Boga, Janie!... tu nie o śmierć wreszcie chodzi, bo ta nikogo nie minie, ale oni cię mogą na galery tureckie zaprzedać.
Zali myślisz, panie łowczy, że mi będzie gorzej, niż jest?
Widzę, żeś desperat, w miłosierdzie boże nie ufasz.
Mylisz się, panie łowczy! Mówię, że mi źle na świecie, bo tak jest, ale z wolą bożą dawno się pogodziłem. Nie proszę, nie jęczę, nie przeklinam, łbem o ścianę nie tłukę, chcę jeno spełnić, co do mnie należy, póki mi sił i życia staje.
Ale cię boleść jako trucizna trawi.
Bóg dał po to boleść, by trawiła, a lek ześle, kiedy sam zechce.
Nie mam co rzec na takowy argument - rzekł łowczy - W Bogu jedyny ratunek, w Bogu nadzieja dla nas i dla całej Rzeczypospolitej. Pojechał król do Częstochowy, może też u Najświętszej Panny co wskóra, inaczej zginiemy wszyscy.
Nastała cisza; zza okien tylko dochodziło przeciągłe "werdo" dragońskie.
Skrzetuski milczał; płomień ogniska palącego się w kominie oświecał twarz jego wychudłą i surową. Wreszcie podniósł głowę i rzekł poważnym głosem:
Doczesność to wszystko, która upływa, przemija - i nic się po niej nie zostaje.
Mówisz jak mnich - rzekł pan łowczy.
Skrzetuski nie odpowiedział; wicher tylko jęczał coraz żałośniej w kominie.